ص:2

ص:3

ص:4

ص: 5

ص: 6

چاپ شده و چاپ نشده اى دارد. وى اين اثر را در 17 جمادى الاولى 1415 در مدينه به پايان برده است. بنابر اين از جديدترين و كاملترين آثار در اين زمينه محسوب مى شود.

اين كتاب داراى شش فصل و يك مقدّمه و خاتمه است، همراه با فهرست مآخذ و فهرستى از جدولها و عكسها، و مزيّن به تصويرهايى زيبا از مدينه منوّره و مسجد شريف نبوى. همچنين زندگى نامه كوتاه مؤلّف نيز در پايان آن درج شده است.

با توجّه به اهمّيت موضوع و كتاب، مترجم توانا استاد عبدالمحمّد آيتى (حفظه اللَّه) اين اثر را- بجز حدود يك سوم آن كه براى خواننده فارسى زبان لازم نبوده- به فارسى ترجمه و فاضل محترم جناب مستطاب آقاى على ورسه اى آن را ويرايش كرده اند كه با عنوان «تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى در طول تاريخ» منتشر شده است.

(تهران، نشر مشعر، وابسته به حوزه نمايندگى ولىّ فقيه در امور حج و زيارت، چاپ اوّل، 1378)

از آنجا كه در اين ترجمه مطالبى ويژه اهل فن و متخصّصان هست، و عموم زائرانِ حرم شريف نبوى را به كار نمى آيد،

ص: 7

به منظور عامتر شدن فايده آن و استفاده بيشتر فارسى زبانان، معاون آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظّم رهبرى از اين ناچيز خواستند تا آن را خلاصه، و پاره اى از مباحث غير ضرور را حذف كنم. بحمداللَّه اين بنده نيز آن را به صورتى كه مشاهده مى شود تلخيص كردم. در اين تلخيص بيش از يك سوم مطالب ترجمه حذف شد. بنابراين مشتمل بر حدود نيمى از مطالب اصلِ متن عربى است. از جمله مطالب محذوف، عمده مآخذِ مطالب در پاورقى ها و فهرست مآخذ است كه عموم خوانندگان فارسى زبان را از آنها حظى نيست. خواستاران آگاهى از آنها مى توانند به اصل عربى يا ترجمه فارسى مراجعه كنند.

همچنين گذشته از تلخيص، پاره اى از مطالب ترجمه ويرايش شد و هر جا ابهام يا احتمال خطا در ترجمه وجود داشت به متن عربى مراجعه و مواردى از ترجمه اصلاح شد. همچنين در روانى و گويايى مطالب سعى بسيار شد.

اميد است اين عمل ناچيز مورد قبول حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله واقع شود.

بسيار شايسته است كه صاحب همّتى با تتبّع و تفحّص كامل و نظمى دقيق اثرى مشابه اين اثر سودمند در

ص: 8

سرگذشت و سرنوشت قبرستان بقيع پديد آورد و بسيارى از ابهامها را در اين زمينه بزدايد.

از خداى سبحان مسألت مى كنم كه همه شيعيان را از فيض زيارت مرقد منوّر نبوى و قبر مطهّر فرزندانش در بقيع بهره مند فرمايد.

رضا مختارى

شعبان المعظّم 1420 ه- آذرماه 1378

قم مقدّس

ص: 9

مقدمه مؤلّف

ص: 10

خداوندى و شريعت تابناك اسلامى بيرون آرند. برخى از آنان سرداران ميدان نبرد شدند و برخى فقيه و محدّث و گروهى عالم و مورّخ.

از مسجد شريف نبوى، نورِ يقين درخشيدن گرفت و نداى حق طنين انداز شد و هدايت گسترش يافت و پرده هاى كفر و شرك بردريد و ابرهاى ضلالت پراكنده شد تا زمين منوّر به انوار الهىِ دادگرى گرديد.

از مسجد شريف نبوى، داعيان و مبلغان اسلام مشعل هاى علم و رسالت و صلح را به اكناف معموره زمين بردند تا عالم را از لوث ظلمتِ جهل و كفر وطغيان بزدايند ونور علم و تمدن و عدالت و ايمان را بگسترانند.

مسجد شريفِ نبوى، آنجا كه محمد مصطفى صلى الله عليه و آله از همان روز نخست اساس آن بر بنيان تقوا نهاد و به دست مبارك خويش بنايش نمود و اصحاب بزرگوارش- رضوان اللَّه عليهم- دامن جهد بر كمر زده در اين مهم يارى اش كردند.

مسجد شريفِ نبوى، جايى كه اجر عبادت در آنجا مضاعف است و يك نماز در آنجا از هزار نماز در مساجد ديگر، جز مسجدالحرام، بهتر و برتر است.

مسجد شريف نبوى، جايى كه دلها در هواى آن

ص: 11

مى تپند و از سراسر عالم به سوى آن بار سفر برمى بندند؛ تا از آن همه اجر و ثواب بهره جويند و در سايه امنش بيارمند و در روضه و مقام آن نماز بگزارند و بر پيامبر صلى الله عليه و آله و يارانش درود بفرستند.

به جان، مشتاقِ آن شدم كه درباره مسجد شريف نبوى در مدينه منوره چيزى بنويسم. در باره مسجدى كه مكان آن را نه هيچ انسانى، كه خداى- عزّوجلّ- برگزيده است. و اصحاب كبار با مصطفى صلى الله عليه و آله در بناى آن مشاركت كرده اند و رسول اللَّه صلى الله عليه و آله خود با مهاجران و انصار خشت و سنگ كشيده اند و براى ترغيب آنان به كار و تحريض همّتشان رجزهاى غرور آفرين خوانده اند تا امروز خواننده گرامى، آن منظره جليل و جميل را به عيان بنگرد و رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را ببيند كه چه سان خشت و سنگ حمل مى كرده و با دستان شريف خود آن مكان طيب و طاهر را بنا مى نموده است. و نيز دريابد كه پيشينيان چگونه به راه او رفته اند و به سنت او اقتدا كرده اند و اين امر تا زمان ما همچنان بر دوام است.

به جان، مشتاق آن شدم كه در باره مسجد شريف نبوى چيزى بنويسم؛ در باره مسجدى كه به مثابه قلب مدينه منوره است و محور سازمان عمرانى آن. از اوان كودكى

ص: 12

همواره درميان رواق هايش گشته ام و بر ستونهايش گذشته ام و در صحن و زير مناره هايش نشسته ام و به تلاوت قرآن و استماع حديث گوش جان سپرده ام، چندان كه بر دل من اثرى ژرف مى نهاد و عطر آن مكانِ بهجت اثر در اعماق جانم مى نشست.

به جان، مشتاق آن شدم كه در باره مسجد شريف نبوى چيزى بنويسم، به ياد روزگارى كه آنجا تنها مكان روشن مدينه منوره بود، در آنجا در زير گنبدها و چلچراغ هايش درس هايمان را مى آموختيم و بر آستان آن تربيتى روحانى مى يافتيم و دل و جان را نيرو مى بخشيديم و اين حظّ روحانى، همانند چشمه اى جوشان و جاودان و زندگى بخش در وجود ما سارى و جارى مى شد.

به جان، مشتاق آن شدم كه درباره مسجد شريف نبوى چيزى بنويسم و اين انديشه را از پيش در خود پرورانده بودم. از يك دهه پيش، هنگامى كه در باره آموزش و پرورش در مدينه منوره، از سده اول هجرى تا سال 1412 تحقيق مى كردم، به گرد آورى منابع وثبت يادداشت هايى پرداختم و بربسيارى ازمعلومات در كتاب هاو منابع اساسى از قديم و جديد دست يافتم. پس از چاپ كتاب «آموزش و پرورشِ» خود، ديدم كه ديگر

ص: 13

جاى درنگ و انتظار نيست، با يارى خواستن از خداى- عزّوجلّ- قدم در راه اقدام نهادم و بار ديگر بر منابعى كه بعداً به كتاب در افزودم، دست يازيدم و روشى علمى و مستند و اصولى در پيش گرفتم و كتاب را با نقشه ها و نمودارها و تصاويرى ديرياب بياراستم؛ به شيوه اى كه خواننده گرامى بر موارد توسعه و ترميم و اصلاح مسجد شريف نبوى بر طبق سال ها و دوره هاى تاريخى، آگاه گردد. اين ها بود مهم ترين انگيزه هاى من در انتخاب اين موضوع.

اينك كتاب شامل شش «فصل» است و يك «خاتمه» و يك «فهرست كلّى» در مطالب كتاب و «صورتى از همه مراجع و منابع».

خوشحالم كه به همه كسانى كه- بعد از خداوند عزّوجلّ- مرا در اين مهم يارى كرده اند؛ از استادان و همگنان و خانواده و فرزندان و دوستان عزيز سپاس خود را تقديم دارم.

از خداى بزرگ اميد دارم كه در اين تحقيق موفق شده باشم تا آنچه كرده ام مقدمه تحقيقات ديگرم در همين موضوع شود، و هر نقص و قصورى كه در اين كتاب مرتكب شده ام، صورت كمال يابد. البته مدعى كمال نيستم

ص: 14

كه كمال مطلق ويژه ذات بارى تعالى است. من كوشش فراوانى به كار داشته ام و اگر توفيقى يافته ام، به فضل و حسن توفيق خداوندى بوده است و اگر نه مرا همين بس كه روزگارى را بر آستان مسجد شريف نبوى و ميان ستون ها و روضه اش و منبرش و محراب هايش و گنبدهايش و مناره هايش گشته ام و در چگونگى توسعه و تعمير آن، در طول تاريخ سير كرده ام.

باز از خداوند متعال مى خواهم رنج مرا، كه از روى اخلاص صورت گرفته است، بپذيرد.

ناجى محمد حسن عبدالقادر الانصارى

مدينه منوره، 17 جمادى الأولى، سال 1415 ه.

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

خاك و وجود آب، مزارعى در اطراف آن گسترده است.

مدينه محصور است ميان دو لابه زمين سنگلاخ آتش فشانى، از دو جانب مشرق و مغرب. اين دو حدود حرم مدينه اند از مشرق و مغرب آن؛ همان گونه كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله حدود آن را معين كره است.

ديگر از ويژگى هاى مدينه اين است كه محصور است ميان دو كوه؛ از شمال و جنوب. اين دو كوه حد شمالى و جنوبى مدينه اند. در شمال كوه ثَور است و در جنوب كوه عَير. اين حدى است كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله معين كرده است. كوه ثور همانند گاوى است خفته، در شمال احد. و كوه عير در نزديكى ذوالحُلَيفه است.

هواى مدينه منوره در تابستان گرم و خشك است و در زمستان سخت سرد.

چاه ها يكى از آبشخورهاى اصلى است كه به مدينه آب مى رسانند. در دوره حكومت سعودى ها، چشمه ها و چاه ها پُر شده است؛ زيرا دولت آب آشاميدنى شهر را به فراوانى تهيه مى كند و آب شيرين شده از دريا به شهر كشيده شده است.

از ديگر خصوصيات مدينه، حاصلخيز بودن زمين و فراوانى آب و اشتهار وسيع آن در امر كشاورزى است،

ص: 19

به ويژه به داشتن انواع متعدد نخل و خوبى محصول مشهور است. در مدينه صدر اسلام، صنايع دستى و نيز حرفه هايى كه با محصولات كشاورزى ارتباط داشتند معمول بود.

جنبه هايى ازمشخصات تاريخى مدينه منوره

ص: 20

ص: 21

مدينه، عمر بن عبدالعزيز. همچنين در عهد، مهدى عباسى چند بار مسجد ترميم شد و در آن اصلاحاتى صورت گرفت. تا سال 654 ق. كه در آنجا آتش افتاد؛ از جمله سقف چوبى آن بكلى سوخت و منبر نابود شد و درها و خزائن و پنجره ها طعمه حريق گرديد.

ص: 22

صورت گرفت، كه عمارت و ترميم هاى او بر كوششى كه وى در توسعه مسجد شريف نبوى به كار برده است گواهى مى دهد. تا سال 886 ه. كه صاعقه اى بر مئذنه جنوب شرقى فرود آمد و بار ديگر آتش در مسجد شريف افتاد.

سلطان قايتباى فرمان داد، آن را تعمير كنند. از مصر مصالح و معمار و كارگر فرستاد و اموالى بدان اختصاص داد.

ص: 23

مماليك در سال 923 ق حجاز تحت سلطه آنان در آمد.

عثمانيان نيز به حرمين شريفين توجه خاص مبذول مى داشتند و در مسجد شريف نبوى اصلاحات و تعميراتى انجام دادند. از جمله آنكه در عهد سلطان عبدالمجيد بيشترين و بزرگترين تعميرات در مسجد صورت گرفت. او مسجد را از نو بنا كرد. اين كار 12 سال: از 1265 تا 1277 ق مدت گرفت.

اسلام انصار

ص: 24

پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را به اسلام فرا خواند. يكى از آنان گفت:

بدانيد كه او همان پيامبر است كه يهود شما را به ظهور او تهديد مى كنند. مبادا كه ايشان در ايمان آوردن به او از ما پيشى گيرند. پس آنان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را تصديق كردند و اسلام را، كه به آنان عرضه شده بود، پذيرفتند و گفتند ما قوم خود را در حالى ترك كرديم كه دشمنى و شرّ، آن گونه كه در ميان آن هاست، در ميان هيچ قومى نيست، باشد كه خدا به وسيله تو ما را با هم متحد كند. اينك ما به نزد آن ها باز مى گرديم و به سوى تو دعوتشان مى كنيم و دينى را كه به ما عرضه داشته اى و ما پذيرفته ايم به آنان عرضه خواهيم كرد. اگر ايشان اسلام آورند، هيچ كس از تو پيروزمندتر نخواهد بود! سپس از نزد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به محلهاى خود باز گشتند، در حالى كه خود ايمان آورده و تصديق نبوت كرده بودند. چون به مدينه، نزد قوم خود رفتند، در باره پيامبر صلى الله عليه و آله با آنها سخن گفتند و آنها را به اسلام فرا خواندند. تا اسلام در ميان شان رواج يافت. از آن پس خانه اى از خانه هاى انصار نبود مگر آن كه در آنجا سخن از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بود.

چون خداى تعالى اراده كرده بود كه از مردم مدينه

ص: 25

براى پيامبر صلى الله عليه و آله پشتيبان و براى دينش ياورى قرار دهد، آن قوم را برگزيد. اينان بذر آن شجره طيّبه اى بودند كه ريشه در زمين ثابت دارد و شاخه در آسمان. پس از اين واقعه در موسم حجّ سال دوازدهم بعثت، دوازده تن ديگر نزد پيامبر آمدند. از اين جمع، پنچ تن از همان شش تن بودند كه در سال پيش به او پيوسته بودند. اينان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را ديدار كردند، به او دست بيعت دادند، و اين بيعت عقبه نخستين بود.

و در سال بعد يعنى سالى كه پس از عقبه نخستين بود، سال سيزدهم بعثت هفتاد و سه مرد و دو زن از مدينه به قصد حج بيرون آمدند و رهسپار مكه شدند. اينان با پيامبر صلى الله عليه و آله در منا، به گونه اى كه قريش آن ها را نبينند، ديدار كردند و در حضور عباس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و على بن ابى طالب عليه السلام دست بيعت دادند. اين بيعت را «عقبه دوم» ناميده اند. در اين بيعت تعهد كردند كه به مال و جان از او دفاع كنند و دعوتش كردند كه به يثرب هجرت كند تا در حمايت آنان باشد. چون كار بيعت به پايان رسيد، آن قوم به مدينه بازگرديدند و منتظر ورود رسول اللَّه صلى الله عليه و آله شدند.

ص: 26

ص: 27

معيشت و سختى هاى آن شكيبايى نمى ورزد مگر آنكه در روز قيامت او را شفاعت مى كنم.

خلاصه آن كه: مدينه منوره محبوب ترين سرزمين ها در نزد خداوند سبحان است؛ آنجا سراى ايمان است. بر دروازه هاى آن نگهبانانى است از فرشتگان. دجّال و طاعون را در آنجا راه نباشد و پس از ويرانى همه دنيا ويران مى شود. مدينه مرقد و مزار برترين خلق خدا محمد مصطفى صلى الله عليه و آله است و مهبط وحى اوست. در آنجا جايى نيست مگر اينكه جايگاه نزول آيه يا آياتى از قرآن است يا محل روايت يا حديثى از احاديث شريف نبوى است.

مدينه حرم خداوندى و حرم پيامبر اوست و خداوند وعده هاى نيكو داده به كسى كه بر تنگى معيشت و سختى هاى آن صبر كند، يا در مسجد آن نماز بگزارد يا از خرمايش بخورد يا از آبش بياشامد و خداوند خاك آن را شفا قرار داد.

از فضائل مدينه منوره كثرت نام هاى آن است و كثرت نام ها بر شرف آن دلالت كنند. بيشتر نام ها، صفات او و در بزرگداشت آن و اظهار فضايل و مآثر اوست.

و ما در اينجا برخى از آن نام ها را براى مثال مى آوريم و نه همه آنها را:

ص: 28

مدينه را «منوره» افزودند؛ زيرا به نور خدا و هدايت رسول صلى الله عليه و آله روشن شده است.

«طابه»، «طَيْبَه»، «الدار»، «الحبيبه»، «المحبوبه»، «دارالهجرة»، «دارالفتح»، «مأرِز (ملجاء) الايمان»، «سيّدة البلدان»، «المحفوظه»، «الجابره»، «المرزوقه»، «المباركه» و غير آن ها. همه اين ها نام هايى است كه مدينه بعد از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به آن ها معروف شد. و روايت كرده اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مردم را از اينكه بگويند «يثرب» نهى فرمود.

ص: 29

پيامبر صلى الله عليه و آله به سبب علاقه و محبّتى كه به مردم مدينه داشت و به جهت بزرگداشت آنان و عطوفت و رحمت به خردسالانشان، در حق ايشان دعا كرد و فرمود:

بار خدايا! بركت ده در ثمرات ما و بركت ده به شهر ما و بركت ده در صاع ما و بركت ده در مُدّ ما.

و نيز روايت شده كه نوبرانه اى به نزد او آوردند. فرمود:

بار خدايا! بركت ده به شهر ما و به محصولات ما و به مدّ ما و به صاع ما. بركت بر بركت.

سپس آن را به خردترين كسى كه در حضورش بود، عطا نمود.

پيامبر صلى الله عليه و آله ديگران را از آزار كردن اهل مدينه يا تعرض به آنان بر حذر داشت و فرمود:

هيچ كس بر مردم مدينه كيدى روا نمى دارد مگر آن كه خود ذوب و نابود شود؛ آن سان كه نمك در آب ذوب و نابود مى شود.

آن حضرت مردم را به مردن در مدينه ترغيب مى كرد، تا مستوجب شفاعت او گردند و او بدان گواهى دهد و در ميان نخستين گروهى كه محشور مى شوند با او محشور شوند. و اين از امتيازات مجاوران در مدينه است. همچنين سفارش كرد كه هركس امور مسلمانان و امور مدينه را بر

ص: 30

عهده مى گيرد بايد كه به انصار نيكى كند.

فضايل مدينه بسياراست، آن سان كه به حساب نمى آيد.

مورّخان و علما در آثار خود، آن فضايل را ذكر كرده اند، مى توان به آنها رجوع كرد.

ص: 31

را پيش دارد و بگويد:

أعوذُ باللَّه العظيم وَ بِوَجْهِهِ الْكَريم و سلطانِهِ القديم مِنَ الشَّيطان الرَّجيم. باسم اللَّه اللّهمّ صَلِّ عَلى محمّد و على آل محمّد، اللّهمّ اغْفِرْلي ذنوبي و افتَح لي أبواب رَحمَتِك

هنگام دخول در مساجد ديگر هم مى توان اين دعا را خواند.

سپس دو ركعت نماز بخواند و از خدا آنچه دوست دارد، از خير دنيا و آخرت، طلب كند و اگر آن دو ركعت را در روضه شريف بجاى آورد افضل است؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است كه «بين خانه من و منبرم روضه اى است از روضه هاى بهشت.»

چون از تحيّت مسجد فراغت يافت به حجره شريفه روى آورد و در برابر قبر آن حضرت صلى الله عليه و آله پشت به قبله بايستد و بر رسول خدا صلى الله عليه و آله با ادب و آرام و آهسته سلام كند و بگويد:

«السّلامُ عَلَيكَ يا رَسُول اللَّه و رحمة اللَّه و بركاته».

وروايت شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: چون كسى بر من سلام كند، خداى تعالى روح مرا به من باز مى گرداند تا پاسخ سلام او را بدهم. و كسى كه خواهد بر او سلام كند، بگويد:

ص: 32

السَّلامُ عَلَيكَ يا نَبِىَّ اللَّه، السَّلامُ عَلَيكَ يا رَسُول اللَّه، السَّلامُ عَلَيْكَ يا حَبِيب اللَّه، السَّلامُ عَلَيكَ يا خَيْرَ خَلْقِ اللَّه، السَّلامُ عَلَيكَ يا سَيِّدالمُرْسَلين وَ امامَ المُتَّقِين، أشهَدُ أنّكَ قد بلّغت الرسالة وَ ادّيْت الأمانة و نَصَحْتَ الامَّة وجاهَدْتَ في اللَّه حقَّ جِهادِهِ، صَلَّى اللَّهُ عَلَيكَ وَ على آلِكَ و ذريّاتك و سلّم تسليماً كثيراً.

تصوير ص 173

بناى مسجد النبى در نخستين مرحله

ص: 33

رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله در مدينه

ص: 34

دارالهجره خود را در خواب ديده بود. خداوند رؤياى او را محقّق كرد كه رؤياى رسول صلى الله عليه و آله وحى است و حق.

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: «در خواب ديدم از مكه مهاجرت مى كنم به سر زمينى كه در آن نخل هاست ...» پيامبر صلى الله عليه و آله به اصحاب بزرگوار خود اجازت فرمودند كه به مدينه هجرت كنند. آنگاه آن حضرت صلى الله عليه و آله در 27 صفر سال اول هجرى رهسپار مدينه شد و روز دوشنبه برابر با 12 ربيع الاول سال اول هجرى به قُبا رسيد.

چهار روز در آنجا توقف كرد و نخستين مسجد در اسلام را در آنجا بنا نمود. خداى تعالى در وصف اين مسجد فرمايد:

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ

مسجدى كه از روز نخست بر پرهيزگارى بنيان شده، شايسته تر است كه در آنجا نماز كنى. در آنجا مردانى هستند كه دوست دارند پاكيزه باشند؛ زيرا خدا پاكيزگان را دوست دارد.

ص: 35

ص: 36

كه خواننده اى خدا را مى خواند، شكر بر ما واجب شد. اى آنكه بر ما مبعوث شده اى با فرمانى مطاع آمده اى. آمدى و مدينه را قرين شرف كردى، خوش آمدى اى بهترين داعى و پيامبر.

مردم از پى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در حركت آمدند. برخى پياده و برخى سواره و براى گرفتن زمام ناقه اش هجوم مى آوردند و هر كس مى خواست او را در محله يا خانه خود فرود آرد. پيامبر مى فرمود: «رهايش كنيد او را فرموده اند كه در كجا فرود آيد».

ابن هشام گويد:

عِتبان بن مالك و عباس بن عُباده از رجال بنى سالم ابن عَوف بيامدند و گفتند: اى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نزد ما فرود آى كه هر مال و لشكر كه تو را بايد، از بهر تو ترتيب كنيم. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود: «زمام اشتر من را رها كنيد كه او را فرموده اند كه در كجا فرود آيد.» پس راهش را گشودند و اشتر برفت تا به خانه هاى بنى ساعده رسيد. سعد بن عُباده و مُنذِر بن عمرو با مردان بنى ساعده بيامدند و گفتند: يا رسول اللَّه نزد ما نزول فرماى كه ما را از لشكر و مدد و اسباب و مال، هر چه خواهى فراهم است.

ص: 37

فرمود: «راهش را باز كنيد كه او را فرموده اند كه در كجا فرود آيد» و شتر برفت تا نزديك خانه هاى بنى حارث بن خزرج رسيد. سعدبن ربيع و خارجة بن زيد و عبداللَّه بن رَواحه با مردان بنى حارث بن خزرج پيش آمدند و گفتند: يا رسول اللَّه نزد ما فرود آى كه ما را لشكر و مال و قوّت است.

فرمود: «راهش را بگشاييد كه او را فرموده اند كه در كجا فرود آيد.» آنان راهش را گشودند و شتر برفت تا به سراى هاى بنى عَدىّ بن نجار رسيدند.

اينان خويشاوندان مادرى اش بودند، سَليط بن قيس و ابو سليط اسيرة بن خارجه با رجال بنى عَدىّ بن نجار بيامدند و گفتند: يا رسول اللَّه به نزد خويشاوندان مادرى ات فرود آى، ما را لشكر و ساز و برگ و قوّت است.

فرمود: «راهش را بگشاييد كه او را فرموده اند كه در كجا فرود آيد.» آن ها راهش را گشودند و شتر برفت و همچنان به راه خود ادامه داد.

مهاجران و انصار در چپ و راست و پشت سرش در حركت بودند؛ برخى سواره و برخى پياده و نمى دانستند كه در كجا خواهد ايستاد.

اينكه مقرر شده بود در هر خانه اى كه ناقه ايستاد،

ص: 38

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در آن خانه فرود آيد، حكمت خداوندى بود. تا آنان خوشدل شوند و آن رقابت و منافست كه در ميان آن ها بود سر برنكند. و نگويند كه رسول خدا فلان را بر ديگران برترى داد. اينك اين فضل و بخشش الهى است و خدا فضل و بخشش خود را به هر كس كه خواهد ارزانى دارد.

چون به مِربَد- جايى در وسط شهر مدينه- رسيد، شتر زانو بر زمين نهاد. سپس برخاست و به راه افتاد تا به خانه ابوايوب انصارى رسيد، بار ديگر زانو بر زمين نهاد و گردن بر زمين خوابانيد و بى آنكه دهان بگشايد بانگ برآورد.

سپس بار ديگر به مِربَد باز گرديد. و در آنجا پاى دراز كرد و قرار گرفت. پيامبر صلى الله عليه و آله از آن فرود آمد و فرمود: منزل همين جاست اگر خدا خواهد؛

رَبِّ أَنزِلْنِي مُنْزَلًا مُبَارَكاً وَأَنْتَ خَيْرُ الْمُنزِلِينَ

؛ «اى پروردگار من، مرا فرود آر در جايگاهى مبارك كه تو بهترين راهبرانى.»

آنگاه پرسيد خانه چه كسى نزديكتر به اينجاست؟

ابوايّوب، زيدبن خالد انصارى گفت: خانه من. اين درِ خانه من است ما شتر تو را به آنجا مى بريم.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمودند: آدمى، همراهِ بُنه خود است پس به خانه ابو ايّوب فرود آمد و تقريباً هفت ماه در آنجا

ص: 39

درنگ كرد.

ابو ايّوب گويد: چون رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به سراى من فرود آمد، در طبقه پايين منزل گزيد و من و امّ ايّوب در طبقه بالا

ص 40

موقعيّت و مكان قبيله ها در مدينه، به هنگام هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله

ص: 40

بوديم. عرض كردم: اى پيامبر خدا، پدر و مادرم فداى تو باد، بر من گران است كه بالاى سر تو باشم و تو در زير. شما به طبقه بالا نقل مكان كنيد و ما به طبقه پايين مى آييم، پيامبر فرمود: «براى ما و كسانى كه به ديدار ما مى آيند طبقه پايين مناسبتر است.» پس رسول خدا صلى الله عليه و آله در طبقه پايين بود و ما در طبقه بالا.

ص: 41

مسير پيامبر صلى الله عليه و آله از قبا به محلّ مسجدالنبى

ص: 42

زُراره بودند. مربد آن چهار ديوارى بود بدون سقف.

اسعد بن زُراره آنجا را بنا كرده بود و با ياران خود در آنجا نماز مى گزارد. پيش از هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه محل اجتماع مردم، و قبله آن به سمت بيت المقدس بود.

رسول خدا آن دو پسر را بخواند و در باب بهاى زمين با آنان گفتگو كرد، گفتند: يا رسول اللَّه، ما اين زمين را هِبه مى كنيم. پيامبر نپذيرفت مگر آنكه بهاى آن بستانند.

سرانجام آن را به ده دينار خريد.

آرى رسول خدا صلى الله عليه و آله مَثَل اعلاى رحمت و شفقت به يتيمان بود، بويژه اگر تحت وصايت شرعى مى بودند. پس پول زمين را به آنها داد تا از آن بهرمند شوند.

ص: 43

ص: 44

ص: 45

ص: 46

اين كار را پيش از هركار ديگر آغاز نمود.

بناى مسجد النبى در نخستين مرحله

ص: 47

پس از آنكه رسول خدا صلى الله عليه و آله در سال 7 ه. از غزوه خيبر بازگشت، در مساحت مسجد افزود و طول آن را 100 ذراع و عرضش را نيز 100 ذراع يا كمى كمتر قرار داد بدين طريق مساحت مسجد تقريباً 2475 متر مربع شد.

ص: 48

سپس باران ها آغاز شد، گفتند: يا رسول اللَّه كاش مى فرموديد روى بام را به گِل بيندايند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «نه، سايبانى چون سايبان موسى.»

ص: 49

3- درى به جانب مشرق به نام باب عثمان، بعدها تا به امروز «باب جبرئيل.» (1) 2 حرزهاى هر در از درها از سنگ بود.

ص: 50

صحابه چنان ديدند، رداها از دوش بر گرفتند و با آنها خشت و سنگ مى بردند و خود نيز در بناى مسجد شركت مى جستند. پيامبر صلى الله عليه و آله براى تشويق و ترغيب آن ها، با آن ها كار مى كرد و هنگامى كه با آن ها خشت و سنگ مى كشيد مى فرمود:

هذا الِحمالُ لاحمال خيبرهذا أبرّ- ربّنا- و أطهر (1) 3

الّلهمّ انّ الأجْر أجر الآخره فارحم الأنصار والمهاجره (2) 4

رسول خدا صلى الله عليه و آله به عمد، وزن شعر را در خواندن رعايت نمى فرمود و چيزى بر آن مى افزود يا مى كاست. خداى تعالى در خطاب به او فرموده است

وَما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغي لَهُ.

پيامبر صلى الله عليه و آله مى خواست كارى كند كه همه، آنچنان كه بايد، كار كنند و هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله اينچنين خود را به رنج مى افكند كسى راحت نگزينَد. پس يكى از مسلمانان مى گفت:

ص: 51

لئن قَعَدْنا و النَّبىّ يَعْمَلُ لَذاك مِنّا العَمَلُ المُضَلَّل (1) 5

و على بن ابى طالب عليه السلام كار مى كرد و رجز مى خواند:

لايستوي مَنْ يعمر المساجدايَدأبُ فيها قائِماً وَ قاعِداً

وَ مَن يُرى عن الُغبارِ حائداً (2) 6 در صحيح بخارى، در باب «بناى مسجد» آمده است: ما خشت خشت حمل مى كرديم و عَمّار دو خشت دو خشت.

رسول خدا صلى الله عليه و آله او را ديد، خاك از او تكاند و گفت:

واى كه عمّار را مردمى ستم پيشه مى كشند. عَمّار آنان را به بهشت فرامى خواند وآنان عَمّار رابه آتش فرا مى خوانند!

و عَمّار مى گفت: پناه مى برم به خدا از فتنه ها.

ص: 52

و اصحاب بزرگوارش بنا كرده بود، به همان حال بود، تا سال دوم هجرى، دقيقاً روز سه شنبه 15 شعبان سال دوم هجرى در اين روز قبله از بيت المقدس به سوى كعبه مشرفه در مكه مكرمه تحّول يافت.

شانزده يا هفده ماه، قبله بيت المقدس بود. پيامبر صلى الله عليه و آله دوست داشت كه قبله به سوى كعبه تحوّل يابد. پس اين آيه نازل شد:

قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ...

؛ «نگريستنت را به اطراف آسمان مى بينيم ...» پس به سوى كعبه گرديد.

جمعى سفهاىِ مردم، كه از يهود بودند، گفتند:

مَا وَلّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ للَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ.

چه چيز آن ها را از قبله اى كه رو به روى آن مى ايستادند باز گردانيد. بگو مشرق و مغرب از آنِ خداست و خدا هر كس راكه بخواهد به راه راست هدايت مى كند.

سمهودى گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله بايارانش درمسجدى كه آن راقبلتين مى گويند نماز ظهر مى گزارد. چون دوركعت به جاى آورد، فرمان شدكه به كعبه روى كند. رسول خدا

ص: 53

به سوى كعبه گرديد و روبه روى ناودان بايستاد. مردان به جاى زنان رفتند و زنان به جاى مردان. از اين رو اين مسجد را «القِبلَتَين» گويند.

تغيير از بيت المقدس به كعبه، برخى تغييرات را در بناى مسجد در پى داشت. از جمله:

1- قبله از سمت شمال به سمت جنوب تحول يافت.

2- درى كه در ديوار جنوبى بود بسته شد و به جاى آن درى در ديوار شمالى باز شد.

3- سه ايوان در سمت جنوب، به همان گونه كه در سمت شمال بود، ساخته شد.

4- باب عثمان و باب عاتكه به همان حال باقى ماندند.

5- صُفّه از سمت جنوب به سمت شمال تغيير مكان داد.

6- مسجد مناره يا محرابى كه در ديوار باشد، نداشت.

ص: 54

حافظ ذَهَبى گويد:

قبله پيش از آنكه تحول يابد، در شمال مسجد بود چون تحول يافت، ديوار بالايى آن مكان اهل صُفّه شد.

صاحب «الدّر الثمين» گويد:

صُفّه در ركن شمال شرقى مسجد شريف نبوى بود، در طرف راست قبله، كه به سوى بيت المقدس بود.

آنجا همچنين مدخل باب عثمان بود.

اهل صُفّه مردمى از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله بودند؛ فقرايى بودند بدون خانه. در مسجد مى خوابيدند و جز آنجا جايى نداشتند. رسول خدا صلى الله عليه و آله با آنان انس داشت. آن ها را به خوردنى و آشاميدنى خود دعوت مى كرد. در شمار عيال او بودند. صحابه نيز يك يا دو و سه نفر از آنها را به خانه مى بردند و طعام مى دادند. گاه نيز خوشه هاى رطب را ميان دو ستون مسجد مى آويختند و آن ها از آن مى خوردند تا سير مى شدند.

ابونُعَيم در «حِلية الأولياء» نام آن ها را آورده كه بيش از صد كس بوده اند.

ص: 55

ص: 56

ص 59

بناى مسجد نبوى در مرحله دوّم

مسجد پس از آنكه توسعه پيدا كرد در ميان خانه هاى اطراف محاط شد. و چند در و دريچه بر آن گشوده شد؛ از جمله در اين توسعه به خانه هاى زنان پيامبر صلى الله عليه و آله پيوست.

شمار ستون ها در اين مرحله 27 ستون بود، 9 ستون در طول و 3 ستون در عرض. انصار تصميم گرفتند سقف مسجد را بالا برند و آن را بيارايند.

بدين منظور مالى گرد كردند و نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آوردند و گفتند: يا رسول اللَّه با اين مال مسجدى بساز و آن را زينت كن. تا كى در زير اين برگ هاى نخل نماز بخوانيم؟! فرمود: نمى خواهم كارى كنم خلاف آنچه برادرم موسى كرد؛ سايبانى است چون سايبان موسى.

ص: 57

سايبان موسى بلندى اش به گونه اى بود كه چون دست فرا مى كرد، دستش به سقف مى رسيد.

ص: 58

ص: 59

و زير پاى خود ريخت. چون رسول خدا نماز را به پايان برد، گفت: چه كار خوبى است اين، از آن روز زمين مسجد به ريگ مفروش شد.

امروزه مسجد شريف نبوى به قالى هاى فاخر فرش گرديده وكارگاههايى براى بافتن آنها در مساحت هاى مختلف تأسيس شده است.

همچنين از زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله كسانى مأمور بخور سوزى در مسجد بودند و اين كار تا به امروز ادامه دارد.

ص: 60

پنجم در شمالِ ستونِ عايشه و در غرب جايى كه امروز آن را «دكّةُالاغوات» مخفّف «دكّة الآغاوات» مى گويند.

پس از تحوّل قبله به بيت الحرام، پيامبر صلى الله عليه و آله قبله را از شمال مسجد به جنوب آن تغيير داد. و دو ماه يا چهار ماه نزد ستون عايشه نمازگزارد. سپس به سوى ستون مخلّقه پيش آمد و چند روز هم در نزد آن به نماز ايستاد. آنجا محل نماز او شد و در آنجا محراب شريف را بنا كردند.

هنگامى كه عمر بر مساحت مسجد افزود، محراب را در پايان مساحتِ زياد شده قرار داد، در سمت جنوب. و هنگامى كه عثمان بر مساحت مسجد افزود، خود در محراب عثمانى، همان جا كه امروز امام مى ايستد به نماز ايستاد.

مسجد شريف نبوى محرابِ در ديوار فرو رفته نداشت، نه در زمان آن حضرت و نه در زمان خلفاى بعد از او.

چنانكه از عبارات مؤكّد منابع تاريخى بر مى آيد، اينگونه محراب ها در مسجد شريف نبوى، در عمارت وليد بن عبدالملك اموى به دست عاملش بر مدينه، عمربن عبدالعزيز در سال 88- 91 ساخته شد. چنان بر مى آيد كه محراب مسجد شريف نبوى پيش از عمارت وليد جايى

ص: 61

مسطّح بود، بدون فرو رفتگى در ديوار يا بدون علامت مشخصه اى بر ديوارِ جانب قبله، به سخن عمربن عبدالعزيز استناد مى كنند كه گفت: بياييد در بناى قبله تان حاضر باشيد و نگوييد كه عمر قبله ما را تغيير داد. او هر سنگى را كه بر مى داشت سنگ ديگر به جاى آن مى نهاد.

مسلمانان بعدها درساختن محراب ها هنرنمايى هاكردند وآنها رابا نقوش اسلامى و آيات قرآنى زينت دادند و آن را در صدر مساجد قرار دادند؛ زيرا آنجا مكانِ مناسبِ معنىِ محراب است- چنانكه گفتيم- محراب علامت مميزه اى بود براى سمت قبله.

شمار محراب ها در مسجد نبوى متعدد شد تا به شش محراب رسيد از اين قرار:

1- محراب نبوى شريف، در روضه شريف، در سمت چپ منبر.

2- محراب عثمانى، در ديوار سمت قبله و آن همان محراب است كه امروز امام مسجد در آن نماز مى خواند.

3- محراب سليمانى، كه آن را محراب حَنَفى هم مى گويند، در مغرب منبر.

4- محراب فاطمه، در سمت جنوبى محراب تهجُّد، داخل مقصوره شريفه.

ص: 62

5- محراب شيخ الحرم، اين محراب در عمارت مجيديّه احداث شد.

ص: 63

در آثار و احاديث آمده است كه ملائكه برگرد قبر شريف، شب و روز طواف مى كنند و بر پيامبر صلى الله عليه و آله صلوات مى فرستند.

در حجره شريفه چند بار اصلاحات وترميمات صورت گرفته است كه ما به طور اختصار آن ها را ذكر مى كنيم:

1- عمر هنگامى كه در سال 17 ه مسجد شريف را توسعه داد، جاهايى را كه از چوب و برگ نخل بود به ديوار بدل كرد.

2- وليد بن عبدالملك در سال 88- 91 ه مسجد را توسعه داد و عمر بن عبدالعزيز عامل او در مدينه حجره شريفه را تجديد بنا كرد، به همان مساحتى كه سراى رسول خدا بنا شده بود. سپس در اطراف حجره ديوارى پنج ضلعى كشيد؛ به گونه اى كه قسمت آخر آن مثلث بود تابه خانه كعبه شباهت نيابد.

3- در سال 557 ه ملك عادل نورالدين شهيد، خندقى در اطراف حجره شريف حفر كرد و در آن سرب ريخت تا كسى نتواند به جسد شريف رسول خدا دست يابد.

4- در سال 668 ه ملك ظاهر بيْبرس مقصوره اى از چوب ساخت كه سه در داشت.

5- در سال 694 ه. ملك عادل زين الدين كتبغا بر

ص: 64

ديوارهاى مقصوره افزود تا آن را به سقف رسانيد.

6- در سال 678 ه. سلطان محمدبن قلاوون صالحى گنبدى بالاى حجره شريفه برآورد كه از پايين مربع بود و از بالا هشت ضلعى و آن را به الواح سرب پوشيد.

7- در سال 881 ه. ناصر حسن بن محمدبن قلاوون گنبد راتجديدكرد.

8- در سال 886 ه. گنبد به سبب آتشى كه در مسجد افتاد، آسيب ديد.

9- در سال 887 ه. در عهد سلطان قايتباى گنبد تجديد بنا شد و براى آن پايه هاى محكمى در زمين مسجد نصب شد و آن را با آجر برآوردند و براى مقصوره شريفه هم از جهت قبله پنجره هايى از مس ساختند. در بالاى آن هم پنجره اى مشبك ترتيب دادند اما در جانب شمالى و شرقى و غربى پنجره ها از آهن بود و در بالاى آن تزييناتى از مس و در آن 76 طاق.

10- در سال 892 ه. بناى گنبد با گچ سفيد تجديد شد و اين هنگامى بود كه بالاى گنبد شكاف برداشت و اين نيز در عهد سلطان قايتباى بود.

11- در سال 1233 ه. در عهد سلطان محمود بن عبدالحميد (عثمانى) بناى گنبد براى آخرين بار تجديد

ص: 65

شد؛ زيرا در زمان او گنبد شكاف برداشت. او دستور به خراب كردن قسمت بالاى آن و تجديد بناى آن صادر كرد و اين گنبد است كه هنوز برپاست.

12- در سال 1253 ه. سلطان عبدالحميد عثمانى فرمان داد گنبد را به رنگ سبز رنگ كنند. و از آن پس آن را «القبة الخضراء» ناميدند و حال آنكه پيش از آن، آن را «القبة الزرقاء» مى گفتند، يا «القبةالبيضاء» يا «القبةالضيحاء».

از زمان ملك عبد العزيز سعودى، همان بناى عثمانى بر جاى است ولى در استوارى و ترميم آن كوشش بسيار مى شود و چنين است توجه و اهتمام به حجره شريفه.

ص: 66

باب الوُفود).

5- درى در طرف راست مثلث، داخل مقصوره.

6- درى در طرف چپ مثلث، داخل مقصوره.

نخستين كسى كه بر مرقد رسول خدا صلى الله عليه و آله جامه پوشيد، خيزران مادر هارون الرشيد بود. سپس ابن ابى الهيجاء وزير مصرى، سپس المستضى ء جامه اى از ديباى بنفش فرستاد، پس از دو سال. سپس خليفه الناصر جامه اى از ديباى سياه. سپس هر شش سال جامه اى از مصر فرستادند.

ص 72

گنبد سبز

ص: 67

طول ضلع ديوار مسى در خارج مقصوره 16 متر، در دو ضلع شمالى و جنوبى. و 15 متر در دو ضلع شرقى و غربى.

و طول اضلاع از داخل بين 4- 5- 6 متر، ارتفاع حجره تقريباً 8 متر و ارتفاع پنج ضلعى اطراف آن از زمين مسجد حدود 7 متر است.

ص: 68

روضه اى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از آن خبر داده، نيست؛ زيرا قسمتى نه چندان كم از آن در بنايى كه اطراف حجره شريفه به امر وليد بن عبدالملك برآورده شد، داخل گرديده است؛

ص 74

حجره شريف نبوى از جنوب

ص 74

حجره شريف نبوى از غرب

ص: 69

يعنى زمانى كه عمربن عبدالعزيز ديوار پنج ضلعى راگرداگرد حجره شريفه كشيد.

نماز در روضه شريفه از هر مكان ديگرى در مسجد افضل است. زائرانى كه به زيارت روضه شريفه مى روند مشتاقند كه نمازهاى نافله را در روضه شريفه به جاى آرند.

ستون هاى مشهور در مسجد نبوى

ص: 70

را نيست:

1- ستون مخلّقه يا عَلَم مصلاى پيامبر صلى الله عليه و آله.

2- ستون قرعه يا ستون عايشه.

3- ستون توبه يا ستون ابولُبابه.

4- ستون سرير.

5- ستون محرس.

6- ستون وُفود.

7- ستون مربع قبر.

8- ستون تهجّد.

اين ستون ها هريك نام خود را ازرسول خدا صلى الله عليه و آله گرفته اند و اينك به طور مختصر به شرح آن مى پردازيم:

ص: 71

خوشبو كرد و آن زن نخستين كسى است كه مسجد را خوشبو كرده است.

سپس خيزران، مادر هارون الرشيد، در سال 70 ه. حج به جاى آورد و فرمان داد تا مسجد را خوشبو كنند. اين كار به وسيله خازنه او «مؤنسه» انجام گرفت. او همه مسجد و حجره پيامبر صلى الله عليه و آله را خوشبو ساخت. سمهودى روايت كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله پس از تحول قبله بيش از ده روز در آنجا نماز به جاى آورد.

سَلَمة بن الاكوع مى كوشيد تا نمازش را در نزد اين ستون به جاى آرد. سبب پرسيدند، گفت: «ديدم رسول خدا صلى الله عليه و آله را كه چنين مى كرد.»

ص: 72

و امّا سبب آن كه آن را ستون «مهاجرين» ناميدند، اين است كه مهاجرين قريش در نزد آن جمع مى شدند. اين مجلس را مجلس مهاجرين مى گفتند. گويند كه دعا در آنجا مستجاب مى شود.

ص: 73

ابولُبابه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله بازنگرديد، بلكه به مسجد رفت و خود را به ستونى كه در موضع ستون توبه بود بست و سوگند خورد كه خود را باز نكند و كسى هم او را باز نكند تا پيامبر صلى الله عليه و آله خود او را باز نمايد و توبه اش قبول شود.

چون پيامبر صلى الله عليه و آله خبر يافت فرمود: اگر به نزد من مى آمد از خداوند براى او آمرزش مى خواستم ولى حال كه چنين كرده من نمى توانم او را بازكنم تا خداوند توبه اش را بپذيرد. پذيرفته شدن توبه او بر رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد و او در خانه امّ سَلَمه بود. امّ سَلَمه سحرگاهى شنيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله مى خندد. پرسيد: اى رسول اللَّه، سبب خنده چيست؟ خدا همواره شما را خندان سازد. گفت: توبه ابولُبابه پذيرفته گرديد. امّ سلمه گفت: آيا من اين بشارت به او ندهم؟ فرمود: بلى بشارتش ده. امّ سَلَمه بر در حجره خود ايستاد و گفت: اى ابولُبابه بشارت باد تو را كه خدا توبه ات را قبول كرد. در اين هنگام مسلمانان آهنگ گشودن او كردند. ابولُبابه گفت: نه به خدا، مى خواهم كه پيامبر صلى الله عليه و آله خود مرا بگشايد. پيامبر بعد از نماز صبح كه از كنار او مى گذشت او را بگشود. از آن پس اين ستون را ستون توبه ناميدند.

ص: 74

ص: 75

ابى طالب عليه السلام نيز ناميده اند.

ص: 76

چهارچوب در نهاد و مى گفت: سلام بر شما اهل بيت؛

يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً؛

«اى اهل بيت، خدا مى خواهد پليدى را از شما دور كند و شما را پاك دارد.»

ص: 77

ص: 78

مسجد شريف نبوى، نه در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله براى اذان گفتن مناره داشت و نه در عهد خلفا

بلال بن رَباح براى بانگ نماز صبح بر بام خانه زنى از بنى نجار مى ايستاد. عروة بن زبير از زنى از بنى نجار روايت مى كند كه گفت: بامِ خانه من از خانه هاى اطراف مسجد بلندتر بود و بِلال هر صبح بر بام خانه من مى رفت و اذان مى گفت. او هر سحر به منزل من مى آمد و مى نشست تا وقت فجر در رسد. چون طلوع فجر را مى ديد بر بام مى شد و مى گفت:

«اللّهمّ انّي أحمَدُكَ وَ اسْتَعِينُكَ عَلى قُرَيش أَن يُقِيمُوا دينك»

سپس آواز به اذان بلند مى كرد.

از آنچه گذشت معلوم شد كه نياز به مكان بلندى براى اذان، مسلمانان را در مدينه منوره واداشت كه جاى اذان را از بام مسجد به بلندترين بام منازل مجاور برند تا آنجا كه سال ها بعد بر بام مسجد شريف نبوى، مناره ها ساختند.

ص: 79

روايت كرده كه «هركه نزد منبر من به دروغ سوگند خورد، حتى براى يك مسواك سبز جايگاهش پر از آتش خواهد شد».

منبرى را كه امروز در مسجد شريف است، با آن منبرى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر آن قرار مى گرفت، تفاوت ها و دگرگونى هاى بسيار است. مسلمانان شمارشان افزون شد و مسجد گسترش يافت و وفدها (هيأت هاى اعزامى) پى درپى به ديدار او سبقت مى گرفتند تا سخنش را بشنوند و به اسلام داخل شوند.

پيامبر صلى الله عليه و آله اگر سخنش به درازا مى كشيد بر تنه نخلى تكيه مى داد. چنانكه ابن بُرَيده روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر سر پا سخن مى گفت. سخنش به درازا مى كشيد، و ايستادن بر او دشوار مى آمد. تنه نخلى آوردند و در زمين كردند و پيامبر در پهلوى آن ايستاد. از آن پس، هرگاه برپاى ايستادنش به هنگام سخن گفتن به درازا مى كشيد بر آن تكيه مى داد.

مردى كه به مدينه آمده بود آن حالت را ديد و به كسى كه در كنارش بود گفت: اگر بدانم كه محمد از كار من خوشش مى آيد برايش جايگاهى مى سازم كه بر آن بايستد و اگر خواهد بر آن بنشيند. اين خبر به رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد،

ص: 80

فرمود: «آن مرد را نزد من بياوريد». چون آوردند او را فرمان داد كه بسازد. پيامبر صلى الله عليه و آله در آنچه او ساخته بود، احساس راحت كرد. چون از آن تنه درخت دور شد و آهنگ آن پلكان كرد، تنه درخت ناله كرد؛ همانند ناقه كه بچه اش از او دور شود. بُرَيده از پدرش روايت مى كند كه چون رسول خدا صلى الله عليه و آله ناله آن تنه درخت را شنيد بازگشت و دست بر آن نهاد و فرمود: يكى از اين دو را اختيار كن، يا تو را در همان جايى كه بوده اى مى نشانم يا در بهشت كه از نهرها و چشمه هايش سيراب شوى و نيكو برويى و ميوه دهى و اولياى خدا از ميوه ات بخورند؟

گويند كه او سخن رسول خدا صلى الله عليه و آله را شنيد و در پاسخ دو بار گفت: «آرى پذيرفتم». از پيامبر سؤال شد، فرمود:

«دوست دارد كه او را در بهشت بنشانم».

انس روايت كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله روز جمعه اى خطبه هاى نماز جمعه را مى خواند و او در كنار تنه درختى كه بر آن تكيه مى داد، ايستاده بود. چون مردم بسيار شدند، فرمود: براى من منبرى ترتيب دهيد. براى او منبرى ساختند كه دو پله داشت. چون بر آن منبر نشست، آن ستون چوبى ناله كرد. انس گويد كه من در مسجد بودم صداى زارى او را چون صداى ناله عاشقان شنيدم و او همچنان مى ناليد تا

ص: 81

پيامبر صلى الله عليه و آله از منبر فرود آمد و آن را در آغوش كشيد و ستون ساكت شد.

چون حسن اين حديث را شنيد، گريست. سپس گفت:

«اى بندگان خدا، چوب به سبب مكانتى كه رسول خدا در نزد خدا دارد، به شوق او مى نالد و مى زارد. شما سزاوارتريد كه مشتاق ديدار او باشيد.»

ابن عباس گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله تكيه به تنه درخت داده، سخن مى گفت. مردى رومى نزد او آمد، پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: «براى من منبرى بساز كه بر آن سخن گويم». و او همين منبر را كه مى بينيد ساخت، چون از كنار ستون برخاست كه بر آن فرا رود، آن تنه درخت ناليد چنانكه ناقه براى بچه اش مى نالد. پيامبر صلى الله عليه و آله از منبر فرود آمد و آن را در آغوش گرفت، درخت ساكت شد. فرمود: براى درخت جايى كندند و درخت را در آن نهادند.

ابن نجار گويد: بلندى منبر دو ذراع و يك وجب و سه انگشت بود و عرض آن اندكى بيش از يك ذراع. بلندى تكيه گاهش كه رسول اللَّه بر آن تكيه مى داد يك ذراع و طول دو برآمدگى كه هنگام نشستن بر منبر بر آن دست مى گرفت يك وجب و دو انگشت بود.

بعدها پله هاى منبر زياد شد و صورت هاى گوناگون

ص: 82

يافت. گاه از چوب ساختند و گاه از مرمر يا سنگ. و در آتيه خواهيم ديد.

ص: 83

6- در سال 797 ه. ملك ظاهر برقوق منبر تازه اى فرستاد، آن را در جاى منبر بَيْبُرس نصب نمودند.

7- در سال 820 ه. مؤيد شيخ، منبرى فرستاد كه در محل نصب منبر برقوق گذاشتند.

8- در سال 886 ه. در مسجد شريف نبوى آتش افتاد و منبر مؤيد شيخ سوخت. مردم مدينه منبرى از آجر ساختند و آن را در گچ و آهك گرفتند و در مكان آن جاى دادند.

9- در سال 889 ه. ملك اشرف قايتباى، منبرى از مرمر فرستاد، منبر آجرىِ مردم مدينه را خراب كردند و آن رابه جايش گذاشتند.

10- در سال 998 ه. سلطان مراد عثمانى منبرى از مرمر فرستاد، در نهايت ابداع و دقت و زيبايى با نقشهاى جالب، آن را در آب طلا گرفته بودند. منبر قايتباى را به مسجد قُبا بردند و منبر سلطان مراد را جاى آن نهادند. و آن همين است كه اكنون در مسجد شريف نبوى موجود است.

ص: 84

ص 89

منبر سلطان مراد در سال 998 ه.

ص: 85

ص: 86

ص: 87

ص: 88

ص: 89

مسجد بود بنابر مقتضاى طبيعت توسعه بر سر مسجد افتاد.

ص: 90

چهارگانه را باگِل اندودكرد. ارتفاع سقف به 11 ذراع (5/ 5 متر) رسيد ودر اطراف بام ديوارى برآورد به طول 3 ذراع (5/ 1 متر). بنيان بنا را از سنگ برآورد به ارتفاع قامت يك انسان (75/ 1 متر).

ص 96

افزوده عمر بن خطاب بر مسجد شريف نبوى در سال 17 ه.

ص: 91

بفروشند و بهاى آن را از بيت المال بستانند و هر كس هم كه خواهد خانه خود را به مسجد صدقه كند، از او پذيرفته مى شود و در برابر اين عمل خير از او تشكر مى شود. كسى كه بخشى از خانه خود را به مسجد داد عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب بود و پسران ابوبكر.

از خانه هايى كه عمر در توسعه مسجد داخل كرد: يكى خانه اسامه بود و در مغرب آن، خانه زيد بن حارثه و در مغرب آن، خانه جعفربن ابى طالب و در مغرب آن، خانه عباس. اين از جهت قبله بود. همچنين خانه سعدبن ابى وقاص و خانه عبدالرحمان بن عَوف و در شمال آن خانه ابوبكر، سپس خانه عبداللَّه بن مسعود و اين از جهت غربى بود.

عباس بن عبدالمطّلب عموى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بود و خانه خود را عزيز مى داشت؛ زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله خود زمين آن را معين كرده، در بناى آن شركت كرده بود، پس از آنكه به مدينه آمد. عباس خانه خود را مى ساخت و رجز مى خواند:

بَنَيتُها باللَّبْنِ والحجاره والخشبات فوقها مطاره

يا ربَّنا بارك لِأهلِ الداره

ص: 92

حاصل معنى:

آن رابا خشت و سنگ وچوب بنا مى كنم چوب هايى كه بر آن ها پرندگان نشينند؛ اى پروردگار، اهل اين خانه را بركت ده.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله مى گفت:

اللهمّ بارك في هذه الدارة.

به هر حال عمر خانه را خراب كرد و مكان آن را بر مسجد شريف نبوى افزود. خانه عباس در جانب غربى محراب عثمانى واقع در غرب منبر- كنونى- جاى داشت.

ص: 93

ص: 94

معين كرد كه آن را بُطَيحاء مى گفتند. سپس گفت كه هر كس خواهد هياهو كند يا شعرى بخواند يا آواز بر كشد به آن بُطَيحاء رود.

عمر براى مسجد شش در تعبيه كرد؛ يعنى سه در ديگر بر درها افزود پس درها از اين قرار شد:

1- در ديوار شمالى دو دَر (يك در جديد).

2- در ديوار شرقى دو در؛ باب جبرئيل يا باب عثمان و او باب النساء را هم تعبيه نمود.

3- در ديوار غربى دو دَر؛ باب الرحمه يا باب عاتكه و يك در جديد، به نام باب السلام.

مقدارى كه در اين توسعه بر وسعت مسجد شريف افزوده شد 1100 متر مربع بوده است.

ص: 95

خلافتش، احساس كرد كه مسجد شريف نبوى نيازمند تعمير و توسعه است. مردم به او شكايت بردند كه مسجد براى آن ازدحام جاى ندارد و هم برخى تيرها وستون ها درحال ويرانى است.

ابو داود روايت مى كند كه مسجد شريف نبوى را در عهد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله ستون هايى بود و بر روى ستون ها از برگ و چوب خرما سايبان ساخته بودند. در عهد خلافت ابوبكر ويران شد. او بار ديگر آن را به تنه نخل و برگ و چوب آن بساخت.

باز در زمان خلافت عثمان فرود آمد. او مسجد را با آجر بنا كرد و آن بنا تاكنون برپاى است.

از اين عبارات بر مى آيد كه آنچه عثمان را به تجديد بناى مسجد واداشت تنگى آن و وضع بدِ ستون هايش بود كه از تنه نخل بودند.

چون مردم به عثمان از تنگى مسجد و ازدحام شكايت كردند و خواستند كه بر وسعت آن بيفزايد او پيش از آنكه كارى كند، با اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله مشورت كرد و از آنان راهنمايى خواست.

در اين باب ابن نجار گويد كه: عثمان با اهل رأى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله مشورت كرد. آن ها همگى نظر دادند كه

ص: 96

بايد آن را خراب كرد و وسيع تر از آنچه هست از نو بنا نمود. پس نماز ظهر را به جاى آورد و بر منبر شد و حمد خداوندى به جاى آورد. سپس گفت: كه مى خواهم مسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله را خراب كنم و بر مساحت آن بيفزايم. مردم رأى او را پسنديدند.

عثمان بر وسعت مسجد شريف نبوى مقدار زيادى افزود. ديوارش را با سنگ هاى تراشيده و گچ برآورد، ستون ها را از سنگ تراشيد و سقفش را از چوب ساج ساخت.

ص: 97

طاقنماها ساختند.

از خلال روايات برمى آيد كه ناظر بنا زيدبن ثابت بوده است. همان شش باب، كه در عهد عمر بود، در اين توسعه جديد حفظ شد.

ص: 98

بناى مسجد افزود.

3- خانه مروان بن حكم.

ص: 99

ص: 100

ص 109

افزوده عثمان بن عفان به مسجد نبوى در سال 29 ه. ق.

ص: 101

على در خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله پرورش يافت و از هدايت او بهره ها گرفت. چون پيامبر صلى الله عليه و آله به رسالت مبعوث شد، نخستين كس از مردان كه به او ايمان آورد، على بود و او در آن زمان حدود سيزده سال داشت. و آن هنگام كه پيامبر صلى الله عليه و آله از مكه هجرت كرد، على شب در بستر او خوابيد تا خود را فداى پيامبر صلى الله عليه و آله كند. على عليه السلام در تمام غزوات رسول اللَّه صلى الله عليه و آله شركت داشت مگر غزوه تبوك كه او را در مدينه به جاى خود نهاده بود.

در اوايل سال 36 ه. به خلافت با او بيعت شد. و اين دوره يكى از ادوار پرحادثه تاريخ اسلام است.

مدينه منوره در عهد او، يك انتقال سياسى را شاهد بود؛ زيرا على عليه السلام مركز خلافت را از مدينه به كوفه آورد.

دمشق مركز سرپيچى از خلافت على عليه السلام بود. سرپيچى معاويه موجب حوادث بزرگ شد. كه به اختلاف ميان مسلمانان انجاميد و فتوحات اسلامى را متوقف ساخت.

در اين دوره در مسجد شريف نبوى تغييرى حاصل نشد و هر چند مدينه مركزيت سياسى خود را از دست داد ولى مركزيت دينى اش را همچنان داشت. از اين رو واليان، اميران و پادشاهان، هرگاه كه نياز مى افتاد به عمارت مسجد مى پرداختند و ما آن را توضيح خواهيم داد.

ص: 102

مسجد شريف نبوى در عهد اموى

ص: 103

سردادند. طبرى گويد: فرستاده وليد نامه او راآورد. بر عمربن عبدالعزيز داخل شد و نامه را به او داد. فرمان شده بود كه حجره هاى همسران پيامبر صلى الله عليه و آله را در مسجد داخل كند و هر خانه را كه پشت آن ها و در اطراف آن هاست بخرد تا 200 ذراع در 200 ذراع و در نامه آمده بودكه اگر توانى، قبله راهم پيشترببر.

به نظر مى رسد كه وليد مى خواست مسجد گسترش يابد؛ زيرا در زمان او آن جمعيت انبوه را بر نمى تافت.

نمازگزاران در روزهاى جمعه به سبب كثرت جمعيت در آن حجره ها هم به نماز مى ايستادند. اين حجره ها در سمت شمال و شرق مسجد شريف نبوى بود.

ص: 104

او بود. خراب كردن به وسيله كارگران مدينه منوره انجام پذيرفت و براى ساختن آن وليد كسانى را در ربيع الاول سال 88 ه. به مدينه گسيل داشت.

3- وليد به پادشاه روم نوشت و او را از قصد خود در توسعه مسجد شريف خبر داد و از او خواست به كارگران و مال و مصالح بنا يارى اش دهد. قيصر صدهزار مثقال زر فرستاد و صد كارگر و چهل بار فسيفساء (چيزى شبيه موزاييك امروزى كه از قطعات مرمر ساخته مى شد) وليد همه آن ها را نزد عمر بن عبدالعزيز به مدينه فرستاد. اين مرسوله، هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز از ويران كردن خانه ها فراغت يافته بود، به مدينه رسيد. او به ساختن آغاز كرد و پىِ بنا را برسنگ نهاد.

4- چون بنا به ديوار قبله رسيد، عمر بن عبدالعزيز شيوخ مدينه را، از مهاجرين و انصار و عرب و موالى، فرا خواند و گفت: بياييد و در بنيان قبله خود حاضر باشيد كه بعداً نگوييد عمر قبله ما را تغيير داد. او سنگى را از جاى خود بر نمى داشت مگر آن كه سنگى به جاى آن مى نهاد.

مى خواست قبله مسجد آن سان باشد كه اسلاف معيّن كرده اند.

ص: 105

ص: 106

سقف مقصوره، چيزى است كه مراغى (متوفاى سال 816 ه.) بدان اشارت دارد. وى مى گويد سقف مقصوره دو ذراع ارتفاع داشت.

ابن جبير در خلال زيارت خود از مدينه منوّره (در سال 580 ه.) از صنعت فُسَيفِساء كه در مسجد شريف نبوى به كار رفته به تفصيل سخن مى گويد: به ويژه از سمت قبله و كارهاى شگرفى كه در عصر اموى در آنجا صورت گرفته است:

نصف بالاى ديوار، همه از نگين هاى طلاست معروف به فُسَيفِساء. صنعتگران در آن صنعت بسيار كرده اند. تصاوير درختانِ مختلف است با شاخه هاى سر فرو كرده از بار ميوه ها. و مسجد همه اش بر اين صفت است ولى صنعتى كه در ديوار قبله به كار رفته شگرف تر است. اما ديوار شمالى كه مشرف بر صحن است و شرقى و غربى چنين نيستند. سفيد و مقرنس اند و آنها به انواع رنگ ها رنگين.

اما ابن عبد ربه دو ديوار مسجد و صحن را چنين وصف مى كند كه ديوارهاى داخلى، همه از مرمر و طلا وفُسَيفِساء است، از اول تاآخر. صحن مسجد مفروش

ص: 107

به سنگريزه است بدون حصير. و باروى مسجد در خارج نيز از سنگ هاى تراشيده است و چنين است كنگره هاى آن.

ص: 108

ديوار خارجى شرقى ميان آن و ديوار حجره، مقدار 50 سانتى متر از سمت شمالى فاصله بود و از سمت جنوبى 15 سانتى متر. و ديوار باروى جنوبى، بين آن و بين ديوار حجره 50 سانتى متر از جانب شرقى بود و از جانب غربى تنگ مى شد تا به 20 سانتى متر مى رسيد. اما ديوار شمالىِ حجره، ميان آن و رأس مثلث پديد آمده از بارو مقدار 4 متر بود. بر بام مسجد ديوارى بالاى منطقه قبر ساخته بودند تا كسى نتواند بر آن قدم نهد.

ص: 109

وصف آن ها گويد: «مسجد شريف نبوى را سه مناره است؛ يكى در ركن شرقى كه به صورت صومعه است و دوتاى ديگر كوچك تر به صورت برج.»

ص: 110

«باب النساء» در ديوار شرقى. مطرى گويد: وليد براى مسجد شريف نبوى بيست در تعبيه كرد.

مقدارى كه وليد بر مسجد شريف افزود 2369 متر مربع بود. اين آخرين توسعه اى بود كه در عهد دولت اموى داده شد كه در آن، ميانِ متانت عمارت و دقت و زيبايى هنر معمارىِ بديع اسلامى جمع شده است.

ص 122

افزوده وليد بن عبدالملك در سال 88- 91 ه.

ص: 111

ص: 112

آن بيفزايند. مقصوره اى را كه در آنجا بود خراب كرد و خواست از پله هايى كه معاويه بر منبر افزوده بود بكاهد،

ص 125

افزوده مهدى عباسى در سال 165 ه. ق.

گفتند كه چوب آن كهنه شده، اگر آن را از جاى حركت

ص: 113

دهند بيم آن است كه بشكند. پس آن را در جاى خود رها كرد.

كار توسعه در سال 161 ه. آغاز شد و پنج سال مدت گرفت.

توسعه مهدى چند خانه را داخل در مسجد نمود؛ همه اين خانه ها در سمت شمالى مسجد بودند؛ زيرا توسعه فقط از يك طرف بود.

كلًا در توسعه مهدى، سطح مسجد شريف نبوى 2450 متر مربع شد.

مهدى آنچه را كه وليد در سمت شمال افزوده بود خراب كرد و آن را، با افزودن 55 ذراع، از نو بنا نمود و در اين قسمت كارهاى هنرمندانه بسيارى صورت گرفت و آن را با فُسَيفِساء زينت داد.

همچنين مهدى فرمان داد كه مقصوره اموى را خراب كنند و كف آن را با سطح زمين برابر سازند.

مصالحى كه در اين زيادت به كار رفته بود، بيش از همه، سنگ هاى رخامى يا مرمر بود.

مهدى براى مسجد شريف نبوى بيست و چهار در قرار داد از اين قرار:

- هشت در بر ديوار شرقى.

ص: 114

- هشت در بر ديوار غربى.

- چهار در بر ديوار شمالى.

- چهار در بر ديوار جنوبى (قبله).

درهاى ديوار جنوبى مخصوص دخول و خروج بود؛ از آن جمله درى بود كه امرا از آن داخل مى شدند، در ناحيه خانه مروان. و درى در سمت چپ قبله بود كه از آن به مقصوره مى رفتند و درى در طرف راست قبله (دَرِ بيت القناديل) بود و درى در قبله مسجد كه سلطان از آن به مقصوره مى رفت.

درهايى كه مهدى ساخته بود به مرور بسته شد، به طورى كه ابن جبير در زيارت مدينه منوره (در سال 580 ه.) مى گويد:

در مسجد نوزده در بود؛ از آن جمله چهار در بسته در ديوار شمالى و پنج در بسته در ديوارهاى شرقى و غربى و در ديوار قبله اى هم يك در بسته بود.

درهاى باز عبارت بودند از دو در، در ديوار شرقى؛ يعنى باب جبرئيل (باب عثمان) و باب النساء ودو در در ديوار غربى؛ يعنى باب الرحمه (باب عاتكه) و باب السلام.

دريچه خانه عمر، به ديوار قبله، در سمت چپ محراب

ص: 115

به پنجره تحوّل يافت و آن بعد از ساختن مقصوره جديد بود كه در عمارت مهدى از چوب ساخته شد، به پهناى طول رواق اول.

مناره هاى مسجد به همان حال كه در عمارت وليد بن عبدالملك بودند، سرپا ماندند.

ص: 116

اصلاحات و ترميمهايى در بعضى از اجزاى مسجد شريف نبوى صورت گرفت.

5- در سال 246- 247 ه. عهد متوكل، وى ازارى ازرخام به بلندى 75/ 1 ساخت وزمين رابه مرمرِ سفيد، فرش كرد وبعضى از ديوارها را به فُسَيفِساء پوشاند.

6- در سال 282 ه. در عهد معتضد، بعضى اصلاحات در جانب شرقى مشرف بر صحن صورت پذيرفت.

7- در سال 548 ه. در عهد مقتفى، جمال الدين اصفهانى، وزيرِ زنگى، رخامى كه بر ديوارهاى قبر شريف بود بركند و اين در ايام حكومت قاسم بن مُهَنّاالحسينى بر مدينه بود.

8- درسال 557 ه. ديواره اى از سرب در اطراف مرقد شريف به واسطه نورالدين محمودبن زنگى مشهور به «الشهيد» ساخته شد.

9- در سال 566- 575 ه. در عهد مستضي ء، حسين بن ابى الهيجاء پوشش خارجى مرقد رسول اللَّه را با رخام يا مرمر به پايان آورد.

10- در سال 576 ه. ناصر ديوارهاى شرقى مناره شمال شرقى را تجديد كرد و گنبدى در وسط صحن براى حفظ ذخاير گرانبها؛ مثل قرآن عثمان و ديگر كتب مهم، بنا كرد.

ص: 117

تجديد بناى ديوار شرقى در سال 589 ه. پايان گرفت.

11- در سال 593 ه. در عهد همين خليفه، منبرِ اموى تجديد شد.

12- در سال 655 ه. در عهد مستعصم تعمير و اصلاح در مسجد شريف نبوى همچنان ادامه داشت از هنگامى كه مسجد دستخوش حريقى ويرانگر گرديد. اين حريق در اول ماه رمضان سال 654 ه. اتفاق افتاد.

مطرى گويد:

در مسجد آتش افتاد، چنان كه در سقف آن حتى يك چوب برجاى نماند! منبر و درها و خزائن و پنجره ها و مقصوره ها و پوشش حجره و كتابهاهمه سوختند ولى گنبدى كه در وسط صحن براى حفظ ذخائرساخته بودند، باقى ماند. همچنين ستونها همانند تنه نخلها برپاى ماندند و چون باد مى وزيد متمايل مى شدند و سرب بعضى از ستونها ذوب شد و فروافتاد. سقفى كه بالاى حجره بود بر بام بيت پيامبر صلى الله عليه و آله فرودآمد وهمه در درون حجره شريفه ريختند.

در سال 655 ه. بار ديگر در اول سال تعمير و عمارت آغاز شد ولى كار منحصر به پاكسازى مسجد از آثار حريق

ص: 118

بود، به اضافه ساختن سقف حجره نبوى و اطراف آن تا ديوار شرقى، تا باب جبرئيل و از جنوب تا ديوار قبله و از غرب تا منبر، ولى با پايان گرفتن دولت عباسى در بغداد بر اثر استيلاى مغول در سال 656 ه. كار عمارت مسجد متوقف ماند.

ص: 119

ص: 120

ص: 121

ص: 122

1- در سال 656 ه. پادشاه يمن، المظفر شمس الدين، به جاى منبرى كه در آتش سوخته بود منبرى به مسجد شريف نبوى فرستاد و در اين برهه كار تعمير ونوسازى تا باب السلام در ديوار غربى ادامه يافت.

2- در سال 657- 658 ه. در عهد سلطان سيف الدين قطز كار در سمت جنوبى به پايان رسيد؛ از باب السلام و باب الرحمه در جانب غربى تا باب جبرئيل و باب النساء در جهت شرقى.

3- در سال 661 ه. در عهد بيبرس بندقدارى آنچه در مسجد باقى مانده بود و نياز به بازسازى داشت پايان گرفت و سقفى روى سقف ساخته شد؛ همچنان كه پيش از اين بود.

جز اينكه سقف شمالى فقط يك سقف بود. مناره ها و درها و مخازن و همه اثاث مسجد تجديد شد و مصالح پى در پى به مدينه ارسال مى شد، هر باركه به آنها نياز مى افتاد.

4- در سال 666 ه. بيبرس منبرى به مسجد فرستاد و ضريحى از چوب به بلندى 5/ 3 متر بساخت كه سه در داشت و آن را در اطراف مرقد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و آنجا كه به خانه فاطمه عليها السلام معروف است قرار داد. اين واقعه به سال 668 ه. اتفاق افتاد.

ص: 123

5- در سال 678 ه. در عهد سلطان المنصور سيف الدين قلاوون الفى صالحى، به جاى سقف حجره شريفه، گنبدى بلند، براى اولين بار، به قصد محفوظ ماندن حجره از نزول باران بر آن ساخته شد.

در زمان قلاوون نيز متوضايى براى وضو گرفتن نمازگزاران ساخته شد، در خارج مسجد نزديك باب السلام، به سال 686 ه.

6- در سال 694 ه. در عهد سلطان زين الدين كتبغا، مقصوره چوبى، به شكل پنجره اى مشبك ميان آن و سقف تكميل گرديد.

7- در سال 701 ه. در عهد سلطان ناصر محمدبن قلاوون اصلاحات و تعميرات چندى در مسجد شريف نبوى صورت گرفت. سقف روضه اصلاح شد و در خلال سال هاى 705- 706 ه. سقف رواق هاى شرقى و غربى صحن اصلاح گرديد. شيخ الحرم در عهد خود، مناره باب السلام را در سال 706 ه. بنا نمود و از ذخاير حرم شريف نبوى و نيز از وجهى كه از فروش ذخاير آن به دست آمده بود، هزينه آن را پرداخت. در سال 729 ه.

در عهد اين سلطان بر قسمت مسقف سايبان قبله اضافه شد و در كنار اين صحن دو رواق موازى با ديوار

ص: 124

قبله با طاق هايى كه تا آن زمان در آنجا معهود نبود ساخته شد.

كارهايى كه سلطان ناصر قلاوون در مسجد شريف نبوى انجام داد، با آنچه ملوك پيش از او كرده بودند، فرق داشت. اين كارها نه در يك زمان بود و نه در مراحل مختلف به يك صورت.

8- در سال 755- 762 ه. در عهد سلطان ناصر حسن بن محمد بن قلاوون، برخى اصلاحات در مسجد صورت گرفت و صفحات سربى كه بر گنبد حجره شريفه بود تجديد شد.

9- در سال 765 ه. در عهد سلطان شعبان بن حسين بن ناصر محمد بن قلاوون گنبدى كه بر مرقد شريف بود بار ديگر تعمير شد و توسط سلطان شعبان در سال 765 ه. و دو سال بعد؛ يعنى در سال 767 ه. براى مسجد شريف شرفه هايى ترتيب داده شد.

اين كارهايى كه سلطان شعبان در مسجد شريف نبوى به انجام رسانيد، آخرين كارهايى بود كه در عصر مماليك بحرى در آنجا صورت گرفته است.

ص: 125

ص: 126

3- در سال 831 ه. در عهد سلطان برسباى دقماقىِ ظاهرى، اصلاح و تعمير دو رواق مشرف بر صحن به پايان رسيد.

4- در سال 852 ه. در عهد سلطان چقمق (الظاهر سيف الدين ابوسعيد چقمق علايى ظاهرى) مسجد شريف احتياج به تعمير ديگرى پيدا كرد. چقمق سقف مسجد، بخصوص منطقه روضه شريفه را تجديد كرد و درى در سمت شمالى آنجا كه مقصوره چوبى واقع است باز كرد.

اين مقصوره را بيبرس بندقدارى ساخته بود و بر بالاى آن رفهايى ساخت و زمينش را تا حد صحن به رخام (مرمر) فرش نمود.

همچنين زمينِ بين مقصوره و ديوار عمر بن عبدالعزيز بر گرد مرقد شريف را به رخام رنگارنگ مفروش ساخت.

در اين سال ازار ديوار قبله از رخام ساخته شد و به بقاياى رخامِ موجود در محراب عثمانى متصل گرديد.

5- در سال 861 ه. در عهد اشرف اينال طوغان شيخْ محرابى، ويژه پيروان مذهب حنفى برپا داشت (اين محراب بعدها به «المحراب السليمانى» موسوم شد).

ص: 127

محراب حنفيان بر سمت راست روضه شريفه در موضعى كمى پايين تر از موضع امروزين آن بنا شد.

6- بين سال هاى 879- 910 ه. اشرف قايتباى قبل و بعد از حريق مسجد شريف نبوى تعميرات مفصلى در مسجد شريف انجام داد. از اين قرار:

ص: 128

جمادى الأُولى سال 881 ه. از نو آغاز شد. اين كار نيز بر عهده شمس الدين بود. او سقف روضه مطهره، همچنين گنبد مرقد نبوى را تجديد بنا كرد. و سقف بالايى روضه را بالاتر برد و قسمتى از سقف غربى منبر را.

بناى نخست عبارت بود از پل هاى چوبى كه بر پايه هاى سنگى بالاى تاج ستون ها كار گذاشته شده بود. پل هاى چوبى تبديل به طاق هاى آجرى گرديد؛ به همان منوال طاق هاى صحن. اين امر سبب شدكه سقف اين منطقه از ديگر سقف هاى جناح قبله- با وجود آنكه آن ها را دو سقف بود- بالاتر رود. سقف هاى ديگر هم بر همين حال سقف پايين رواق شرقى و مشرق مرقد نبوى و سقف رواق از باب جبرئيل و باب النساء، همچنين سقف پايين مقابل مرقد نبوى در جانب جنوبى كه بر آن نام «الظاهر بيبرس» نوشته شده است. به همين منوال بود قسمتهايى از سقف جناح شمالى. رأى ناظر بنابراين قرار گرفت كه سقف قديم حجره شريفه خراب شود و گنبد كوچك آن با سنگ بازالت ساخته شود و بالاى آن را از سنگ آهكى به سبب محكمى آن برآورند و آن را بالا بردند تا به قوس سقف بلند مسجد رسيد.

پس از اينگونه كارهاى محكم كارى، نوبت به آراستن و

ص: 129

تزيين مسجد رسيد. مرمرهاى حجره نبوى را برداشتند و مرمرهاى سفيد و قرمز (سماقى) كارگذاشتند. مرمر قبله را نيز تعويض كردند و حاشيه اى كه بالاى مرمر مذكور بود، به وضع بهترى تجديد كردند. مقصوره چوبى اطراف مرقد شريف را نيز از نو ساختند. (1) 12 سلطان قايتباى هنگامى كه به زيارت مدينه منوره آمد پيش از بجاى آوردن حج، در 22 ذى القعده سال 884 ه.

اين كارها را پايان داد. ورود او به مدينه چون ورود مردمِ متّقى بود. هنگام دخول به شهر پياده شد و به حجره شريف نبوى قدم ننهاد و گفت: اگر ممكن بود براى زيارت دورتر از اين موضع بايستم چنان مى كردم. و اين به سبب توقير و اجلال آن مكان شريف بود.

ص: 130

صاعقه اى كه به مِئذنه جنوب شرقى فرود آمد، دستخوش حريق شد. اين واقعه در 13 ماه رمضان سال 886 ه. اتفاق افتاد. با آنكه سمهودى هنگام حريق در مدينه حضور نداشت و به مكه رفته بود تا از آنجا براى ديدن زن و فرزندش به مصر رود ولى شرح دقيقى از علّت حريق و كيفيت مهار آن و كار ساختمان مسجد براى ما ذكر كرده است. (1) 13 او زيارت مكه را قطع كرد تا براى شركت در عمارت مسجد شريف، به مدينه بازگردد.

سمهودى مى گويد: در اين حريق جز گنبد داخلى بر مرقد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه قايتباى ساخته بود، جايى سالم نماند. منبر و مقصوره سوخت و بيشتر طاق ها و ستون ها فرو ريخت، اگر چيزى هم باقى ماند، درشرف سقوط بود.

او به سلطان اشرف قايتباى، در اوايل ماه رمضان سال 886 ه. نامه نوشت. سلطان سخت بيمناك شد و در همان ماه فرمان داد كه بى درنگ مسجد را از آثار حريق پاكيزه سازند. همچنين كارى را كه در تعمير مسجدالحرام آغاز كرده بود تعطيل كرد و گفت كه همه آلات عمارت را به

ص: 131

مدينه منوره ارسال دارند و دو گروه از كارگران را نيز فرستاد.

گروه اول: حدود صد تن از استادانِ بنّا و نجار و چوب بر و نقاش و حجّار و كنده كار وآهنگر و سنگ بر. بااين گروه ناظر تعميرات مكه، سنقرالجمالى و برادرش شاهين الجمالى نيز همراه بودند.

گروه دوم: مركب از سيصد صنعتگر بود كه از قاهره با مواد لازم براى بنا آمدند. به اشراف و نظارت شمس الدين بن الزمن. او پيش از وقوع حريق كار آبادسازى مسجد شريف نبوى را بر عهده گرفته بود كه پيشتر از او ياد كرديم.

معماران به سرعت دست به كار شدند و مناره جنوب شرقى را تا پىِ آن، خراب كردند. همچنين ديوار خارجى را، از باب جبرئيل در جهت شرقى تا باب الرحمه در جهت غربى. مناره را به شيوه و شكل مناره هاى مماليك مصر ساختند. بارو را نيز تجديد بنا كردند و ديوار را كمى از پيش بلندتر برآوردند و محراب را در ديوار قبله (محراب عثمانى) توسعه دادند و ستون هاى تازه كار گذاشتند كه در بالاى آن ها طاق هاى آجرى بود و بر سر آن ها سقفى از چوب، به گونه اى كه فضاى خالى جلو محراب تا ديوار قبله را پوشيد و ستون ديگرى بر ستون هاى حامل محراب

ص: 132

افزودند و گنبد بزرگى ساختند بر روى پايه هاى سنگى و طاق هاى آجرى بر روى مرقد شريف نبوى. نتيجه اين كار آن شد كه فضاى خالى ميان ديوار خارجى شرقى و بناهاى تازه ساز تنگ شد و لازمه آن توسعه دادن فضا به سوى عرض ديوار سابق بود. باب جبرئيل در مكان خود باقى ماند. ميان گنبد غرفه نبوى و ديوار جنوبى سقف زده شد و آن سقف عبارت از يك گنبد بزرگ بود و سه گنبد ديگر اطراف آن در جوار اين گنبدها و مئذنه اصلى فضاى بازى بود براى روشنايى و تهويه.

مئذنه مذكور را درى در ديوار غربى قرار دادند كه در آغاز، آن در در ديوار شمالى بود. همچنين جلو باب السلام داخل مسجد دو گنبد ساخته شد. در مذكور را به مرمرهاى سفيد و سياه پوشيدند و به انواع زيورهاى بديع بياراستند.

محرابى در مكان مصلاى رسول اللَّه ساختند و محراب قبله (محراب عثمانى) را به رخام يا مرمر مزيّن كردند و مقصوره اى با شبكه هاى مسين نهادند و منبر و دكه اى از مرمر ترتيب دادند و دكه اى ديگر در رواق هاى شرقى ميان باب النساء وانتهاى مسجد، و ديگرى در رواق هاى غربى ميان باب الرحمه و انتهاى مسجد نيز. همان گونه خزاينى در ديوار شرقى به اضافه روزن هايى دائره شكل در بالاى

ص: 133

ديوار. درديوار جنوبى (ديوار قبله اى) روزن ها برخى از آجر ساخته شده بود و برخى از سنگ هاى تراشيده. سبب ساختن اين روزن ها آن بودكه با وجود طاق ها نور در درون رواق هاكم شده بود. سپس روزن ها را در سمت قبله بستند مگر همان روزنى كه در منطقه محراب عثمانى بود.

روزن ها را پنجره هاى كوچك مسى بود با شيشه.

اين كارها در ماه ذى القعده سال 888 ه. انجام پذيرفت. همچنين ديوارهاى مرقد نبوى با مرمر پوشيده شد.

ارتفاع مسجد از زمين 22 ذراع (11 متر) بود. كارهاى مربوط به سقف مسجد در اواخر ماه رمضان سال 888 ه.

به پايان رسيد.

در ماه ذى القعده سال 889 ه. بهاءالدين ابوالبقاء ابن الجيعان با چند نقاش براى رنگ كردن سقف مسجد با لاجورد بيامد و همچنين مسجد را به قنديل ها و چلچراغ ها بياراست و در كتابخانه اى كه براى آن ترتيب داد، قرآن هاى نفيس نهاد.

هنگامى كه كارها رو به پايان بود، سلطان قايتباى رباط و مدرسه اى چسبيده به ديوار غربى مسجد، ميان باب السلام و باب الرحمه بنا كرد و مئذنه كوچكى كه بعدها به مئذنه

ص: 134

باب الرحمه مشهور شد بساخت.

اندكى پيش از پايان يافتن اين كارها معلوم شد در گنبد بالايى مرقد شريف شكافى پيدا شده، همچنين در مئذنه شرقى (مئذنه بزرگ اصلى). پس گنبد را خراب كردند و از نو ساختند و مئذنه را هم تا آخر خراب كردند و زمين را گود كردند و از آنجا بنيانى قوى، به سنگ استوار شده برآوردند و بر روى آن مئذنه را ساختند. و اين همان مئذنه اى است كه امروز هم برپاست. ارتفاع آن 120 ذراع (60 متر) است. اين كار در سال 891- 892 ه. صورت پذيرفت. مشرف و ناظر اين بناها شاهين الجمالى بود.

در 19 صفر سال 898 ه. صاعقه اى بر يك طرف اين مئذنه فرود آمد. قسمتى از سنگهايش را پراكنده ساخت ولى مسجد از خسارت در امان ماند. سلطان قايتباى در ماه ربيع الآخر سال 898 ه. فرمان داد كه آن زيان ها را جبران كنند.

مسجد شريف نبوى پس از آبادانىِ دومِ قايتباى، شامل هفت رواق در جانب قبله بود و چهار رواق در جانب غربى و سه رواق در جانب شرقى و چهار رواق در جانب شمالى.

سلطان قايتباى 120 متر مربع به مساحت مسجد افزود.

اين كارها آخرين كارهاى عمرانى در عهد اشرف

ص: 135

قايتباى بود، يا بكلّى در عهد مماليك چركسى كه دولتشان به دست عثمانيان، به سال 923 ه. پايان گرفت.

ص: 136

نبوى را صورت داد. محمد بن خضر رومى (م 959 ه) اين ترميمات را به شروح زير وصف مى كند: نخست تعمير باروى مدينه بود كه بناى آن هفت سال از 939 تا 946 ه.

مدت گرفت. سلطان سليمان در سال 940 ه از مهندس مشرف بر سور خواست كه ترميمات و اصلاحاتى هم در باب السلام به انجام رساند. ولى اصلاحات مهم در عهد سلطان سليمان قانونى در سال 947 ه. آغاز شد، كه شامل باب الرحمه و باب النساء بود. مئذنه شمال شرقى (السنجاريه) را خراب كردند و به جاى آن مئذنه سليمانيه را ساختند. عمق پىِ آن سيزده ذراع بود (هر ذراع 6/ 56 سانتى متر برابر با 53/ 8 متر) و عرض پىِ 7 ذراع در 7 ذراع (معادل 59/ 4 متر) و در سطح زمين 6 ذراع در 6 ذراع (93/ 3 متر). بر باب الرحمه و باب النساء تاريخ بنا و نام سلطان نوشته شد. همچنين ديوارها و ستون ها را سفيد كردند و نام سلطان را بر سقف مجاور ديوار غربى نوشتند.

سلطان تمام مصالح بنا را بر پشت اشتران و ديگر چارپايان بفرستاد و جمعى از بنّايان و حجّاران و كنده كاران را، با هرچه هزينه كارشان مى شد، روانه داشت.

در سال 946 ه. هلالهاى مماليك را، كه سرگنبد شريف و مناره ها بود، بركندند و هلالهاى مسين مطلّا به

ص: 137

جاى آنها نهادند و يك هلال بر منبر گذاشتند و بر سر هر مناره يك هلال نصب كردند.

محمد خضر گويد: مى گويند طلايى كه براى هلالها مصرف شده بود، از طلاى مسكوك سليمانى هزار و هشتصد دينار بود. و نيز نام مهندسان، مشرفان و ناظران بنا را بر ديوارها، كتيبه كردند.

در 17 ماه محرم سال 948 ه محراب حنفى ها را در مكان محراب طوغان شيخ (كه پيش از سال 680 ه ساخته شده بود) برپاى داشتند تا محاذى محراب شافعيان در جانب شمال غربى روضه شريفه و در جانب راست منبر شريف و محاذى محراب شريف نبوى باشد. امام حنفيان در محراب جديد به نماز ايستاد. اين واقعه در 12 ربيع الأول سال 948 ه. بود.

در سال 974 ه. اصلاحات و ترميمات چندى در مسجد نبوى صورت گرفت. مهمترينشان نوسازى همه ديوار غربى بود از باب الرحمه؛ زيرا بيشتر آن فرو افتاده بود. نيز مرمركارى روضه شريفه و آوردن پوششى بافته براى حجره شريف نبوى. نيز گنبد شريف نبوى اصلاح شد و بر سقف جانب غربى مسجد چند گنبد كوچك ساختند.

همچنين در سال 974 ه. گنبد صحن كه در سال 576 ه.

ص: 138

ص 150

نقشه مسجد نبوى از كتاب «دليل الحاج» كه به زبان تركى است در كتابخانه سليمانيه استانبول در نيمه قرن 16 م.

ص: 139

ساخته شده بود تجديد بنا گرديد.

كارهاى عمرانى سلطان سليمان قانونى در مسجد نبوى، در مدت 33 سال منحصر به تجديد و ترميم در بسيارى از اجزاى آن بود. و تا مدتى دراز، رونق و شكوه خود را حفظ كرد.

ص: 140

حاصل كردند.

در سال 996 ه. در مدينه منوره زلزله آمد و موجب شد كه سقفهاى مسجد نياز به ترميم پيدا كند. در سال 997 ه. ديوارها را سفيد كردند و رنگ ستونها را تجديد كردند.

اما مهمترين كارهاى سلطان مراد كه بايد آن را تاج كارهاى او برشمرد، منبرِ رخامىِ بديعى بود كه در سال 998 ه. به مسجد شريف فرستاد. اين منبر هنوز برپا است و از هنر و ابداعات عثمانيان حكايت مى كند. اين منبر را دوازده پله است؛ سه پله بيرون دَر و نُه پله داخل آن.

ص: 141

است، بيفزايند. والى مصر مكلّف به تعمير آن شد. از مصر

ص 152

نقشه مسجدالنبى، گنبد مرقد حضرت فاطمه عليها السلام و خزانة النبى صلى الله عليه و آله

ص: 142

كارگران لازم را فرستادند. در سال 1044 ه. به پايان رسيد.

اين سقف وقتى تعميرات لازم در آن به عمل آمد، از آنچه در عهد قايتباى و سليمان قانونى و مراد سوم كرده بودند، برتر آمد. (1) 14

ص: 143

ص: 144

در محراب عثمانى كردند؛ زيرا در آن ريختگى هايى پديدار شده بود. هنگام اصلاح سعى كردند همه كتيبه هايى كه بر آن در زمان هاى مختلف نوشته شده بود سالم بماند يا بار ديگر عيناً اعاده شود. سپس در سال 1201 ه.

باب الرحمه و باب جبرئيل را نيز تجديد بنا كردند.

ص: 145

و اين در سال 1228 ه. بود. اين گنبد همان است كه امروز آن را مشاهده مى كنيم. همچنين جاهايى از زمين را به مرمر فرش كرد و اصلاحاتى در جانب شمالى به وجود آورد. اين مطلب را «بوركارد» كه در سال 1230 ه. مدينه را زيارت كرد، نوشته است. همچنين ديوارهاى خارجى قبر شريف را به بورسلان پوشيد. هنگامى كه ابراهيم پاشا حاكم مصر در حجاز والى جده بود و مدينه منوره هم در قلمرو او بود، در عهد سلطان محمود به عمارت مسجد شريف نبوى قيام كرد. اين امر در سال 1233 ه. صورت پذيرفت.

سلطان محمود قصد داشت بر همه سقف ها گنبد نهد.

در سال 1235 ه. وسايل كار را از آستانه (استانبول) به مدينه آورد ولى شيخ حرم نبوى مانع اين كار شد؛ زيرا مى ترسيد گنبد شريف به سبب خراب كردن سقف هاى مجاور آن آسيب ببيند. بنابراين مهندسى كه آمده بود به ترميم قسمت پايانى مسجد و چند مئذنه اكتفا كرد و اين در سال 1236 ه. بود.

اعمال ترميم و تجديد در عهد اين سلطان در سالهاى 1245- 1255 ه. ادامه يافت و رنگ كردن گنبد شريف به رنگ سبز در سال 1255 ه. پايان گرفت.

ص: 146

بوركارد به هنگام ديدارش در سال 1230 ه. از مسجد شريف نبوى، يعنى پيش از عمارت سلطان عبدالمجيد اول، وضع مسجد را در عهد سلطان محمود دوم چنين وصف مى كند (1) 15:.

مسجد را ده رواق در جانب قبله است (يعنى سه رواق بيشتر از عمارت قايتباى) اين بخش از اهتمام و توجه بسيار بهره مند شده است.

چهار رواق در جانب غربى و در هر جانب شمالى و شرقى نيز سه رواق هست.

ستون هاى مسجد قطرهاى متفاوت دارد.

ستون هاى روضه از پايين تا نصف آن در رخام پوشيده است با آرايش هاى نباتى.

سقف را گنبدهاى كوچكى است.

ديوارها رنگ سفيد دارد، جز ديوار قبله اى كه از مرمر است و بر آن كتيبه هايى نوشته اند.

زمينِ جناحِ قبله اى در مرمر پوشيده شده و نزديك قبر به موزائيك.

در ديوار قبله اى پنجره هاى بزرگ است با شيشه هاى

ص: 147

رنگين و در ديوارهاى ديگر پنجره هاى كوچك است ولى

ص 158

تابلويى كم نظير از مسجدالنبى صلى الله عليه و آله مربوط به سال 1853 م.

ص: 148

بدون شيشه.

حجره قبر شريف و اطراف آن را گنبد بزرگى پوشيده است.

صحن، مفروش از رمل است. در وسط آن بنايى است كوچك با گنبدى كه جاى چراغ هاست. آن را «قبةالذخائر» گويند.

مسجد را چهار درِ اصلى است: باب السلام، باب الرحمه، باب جبرئيل و باب النساء. اطراف باب السلام پوشيده از رخام بورسلان (قيشانى) است و بر آن كتيبه هايى است به آب طلا.

ص: 149

برخى از سقف ها و ستون ها در شرف خرابى بود و نياز به تعمير و تجديد داشت. اين امر سبب شدكه شيخ الحرم داودپاشا و اعيان مدينه منوّره نامه اى به سلطان عبدالمجيد نوشتند و در آن از شكستها و شكاف هايى كه در ديوارها و گنبدها پديد آمده و احتمال خطر سقوط آنها مى رفت شرح مفصلى دادند.

از سوى سلطان در اجابت شيخ الحرم و اعيان مدينه منوره به سال 1263 ه. مقرر شد كه يكى از رجال دولتى با يكى از مهندسان متخصص براى تفحص در امر مسجد به مدينه آيند. ورود اين هيأت در سال 1265 ه. بود. اينان صحت ادعا را تصديق كردند و به اين مهم همت گماردند. قضا را در همان سال يكى از گنبدهاى مسجد بر سر گروهى از زوار رسول اللَّه صلى الله عليه و آله هنگام زيارت فرو ريخت و سبب مرگشان شد.

اينان پس از مشاهده وضع مسجد به آستانه (استانبول) بازگشتند و سلطان عبدالمجيد را از ضرورت عمارت و تجديد بنا در مسجد شريف نبوى آگاه نمودند وگفتند تأخير بيش ازاين روا نيست. سلطان فرمان عمارت مسجد را صادر كرد.

ص: 150

سلطان عبدالمجيد دوست داشت كه مسجد شريف نبوى از حيث معمارى مانند مساجد استانبول شود كه به فخامت بنا و بلندى گنبدها كه بر چهار ركن استوارند اشتهار دارند ولى به او گفتند اگر چنين نقشه اى اجرا شود بايد جاى ستون هاى مشهور مسجد عوض شود. اين امر موجب عدول سلطان از رأى خود گرديد.

عبدالحليم افندى مدير هيأت ساختمان هاى دولتى در استانبول مأمور اشراف و نظارت شد. شمارى از مهندسان و هنرمندان و بنايان و نجاران و آهنگران در خدمت او بودند.

مصالح بنا را با كشتى از راه دريا به ينبع مى آوردند و از آنجا به مدينه. اينان در اول رجب سال 1266 ه. به مدينه رسيدند و به محض ورود در پى يافتن كوهى افتادند كه سنگ هايش مناسب بناى مسجد باشد. سرانجام به كوهى نزديك جماوات در جنوب غربى مدينه، در منطقه آبارِعلى در ذوالحُلَيْفه در وادى عقيق راهنمايى شدند.

رنگ اين سنگ ها رنگ عقيق سرخ بود چون صلاحيتش تأييد شد شروع به بريدن سنگ ها كردند تا طاق ها و ستون ها را با آن ها بنا كنند. تراشيدن اين سنگ ها آسان و رنگشان زيبا بود. سنگ تراشان براى كار در آن كوه مكان گزيدند. قطعات بزرگ و متوسط و كوچك مى بريدند و

ص: 151

گاه ستون هاى يكپارچه مى تراشيدند. سنگ هاى سياه را كه محكمتر و مقاوم تر بودند در بناى ديوارها به كار مى بردند.

براى نقل اين سنگ ها به محلِّ كار، عرّابه هايى ساختند كه چارپايان مى كشيدند. اين عرابه ها از آبارِعلى به باب الشامى و شارع الساحه و باب الرحمه و دارالضيافه، كه در شمال مسجد واقع شده بود، مى گذشتند و به منطقه عمل مى رسيدند.

اين طريق كشيدن سنگ، به احترام مردم مدينه منوره بود كه اعصابشان درهم نريزد و صفاى خاطرشان تيره نگردد.

پس از اين به خراب كردن سايبان شمالى مسجد شريف نبوى پرداختند. در اين سال عبدالحليم، ناظر عمارت، حج به جاى آورد ولى در مِنا مرگش دررسيد و به سال 1266 ه.

در آنجا ديده از جهان فروبست. مرگ او سبب ركود كارها شد، از آن پس هيأتى از مهندسان، كارِ نظارت را بر عهده گرفتند. نخستينِ آن ها مهندس محمد رائف پاشا بود كه مجبور شد دروازه اى در باروى شمالى مدينه باز كند. آن را «باب المجيدى» ناميد.

در تمام مدتى كه مسجد شريف نبوى در دست تعمير و بنا بود، در هيچ زمان مراسم عبادت تعطيل نشد. مهندس

ص: 152

مذكور كه مى خواست در همه انحاء و اطراف مسجد به كار بنا و تعمير پردازد، مجبور شد هر بخشى را كه خراب مى كند بسازد سپس به خراب كردن بخش ديگر پردازد.

برزنجى وضع مسجد شريف نبوى را، پيش از عمارت مجيدى، چنين وصف كرده است:

مسجد شريف نبوى بيشترش سقف هايى بود بر پايه هاى چوب و طاق هايى از آجر و ستون هايى از سنگ سياهِ تراشيده.

در آغاز بنا از سلطان عبدالمجيد، موافقت گرفتند كه براى تعليم اطفال مكتب هايى بنا كنند در دو طبقه و مخازنى براى روغن در بيرون ديوار شمالى مسجد.

اين كار به پايان رسيد و ميان آن ها درى باز شد كه بعدها به باب المجيدى شهرت يافت.

سپس بناى سايبان شمالى تكميل گرديد و پس از آن به كار سايبان شرقى پرداختند. ديوارى كه از مناره اصلى تا باب جبرئيل كشيده شده بود خراب شد و به قصد توسعه آن را 25/ 3 متر عقب تر بردند. در اين احوال محمد رائف معزول شد و بكيرپاشا جايش را بگرفت. او در يازدهم ماه شعبان سال 1269 ه. براى تكميل بنا به مدينه منوره آمد. بناى طاق ها و گنبدها را از مناره اصلى تا باب جبرئيل تمام كرد. بناى

ص: 153

قسمت آخر مسجد را هم به پايان رسانيد. سپس به كار در قسمت غربى صحن پرداخت. مناره اى را كه در ركن شمال غربى آن بود ويران نمود و سه صف ستون كارگذاشت و بر آن ها طاق ها زد و گنبدها برآورد. ولى در ماه جمادى الأولاى سال 1271 ه.

مرگش فرا رسيد.

در اين فاصله يعنى به سال 1269 ه. بورتون (1) 16 مدينه منوره را زيارت كرد. وى وضع مسجد شريف نبوى را كه تحت تعمير و بناى سلطان عبدالمجيد بود چنين وصف كرده است:

1- مسجد شريف نبوى متوازى الأضلاع است. فضاى ميانى بدون سقف است و آن را صحن گويند كه صفوف متعددى از ستون ها و رواق ها، آن را احاطه كرده اند.

2- مسجد سقف هاى گنبدى دارد.

3- در جانب شرقى سه صف از ستون هاست و در جانب غربى چهار صف.

4- بعضى از ستون ها رنگين است و مزين به رنگ هاى گياهى سياه و قرمز.

ص: 154

5- هنوز تعمير جانب شمالى، به پايان نرسيده.

6- مئذنه شمال غربى (كه از چوب است) خراب شده و بنايش تجديد گرديده.

7- دو طرف باب السلام به رخام وقيشانى پوشيده شده و بر آن كتيبه هايى است به آب طلا.

8- بر سر مناره باب السلام مخروطى است از طلا.

9- مناره باب الرحمه دوتكه است كه بر سر آن نيز مخروط طلايى است.

10- جلو درهاى مسجد چند پله هست.

ص 163

تابلويى كم نظير از مسجد النبى، مربوط به سال 1853 م.

11- ديوارهاى قبله اى را پنجره هايى است با شيشه هاى رنگين.

12- زيورهاى نباتى به ارتفاع 75/ 1 متر در ستون هاى

ص: 155

روضه ديده مى شود.

13- مئذنه ها پنج تاست و نوك دو مناره بيضوى شكل است.

14- در آنجا پرچينى است از چوب مربع شكل كه آن را «حديقةالسيدة فاطمة» گويند.

15- در صحن درختان كهنسال خرماست كه حاصل آن ها را به بهاى گران مى فروشند.

بعد از مرگ بكيرپاشا، شيخ الحرم، يعنى دلاور پاشا، نظارت و اشراف بر تكميل باقيمانده كارها را بر عهده گرفت. تا آنگاه كه ادهم پاشا به مدينه منوره آمد در 25 صفر سال 1272 ه. او بناى گنبدها و دكان هاى نزد باب النساء و باب جبرئيل را به پايان آورد و او همچنان در اشراف و نظارت بر ستونها و رواقها ببود تا آنگاه كه در اواخر سال 1273 ه. اجلش در رسيد و درگذشت.

شيخ الحرم و بقيه اعضاى لجنه شورا، كارِ نظارت و اشراف را بر عهده مهندس صالح افندى نهادند. او نيز دو رواق در سمتِ قبله، پهلوى صحن افزود.

از سوى باب عالى مقرر شد كه عمارت قبله را به همان صفتى كه ديگر اجزاى مسجد بنا شده، تجديد بنا كنند. با ضرورت بر اين تقيّد كه ستون هاى جديد به جاى همان

ص: 156

ستون هاى قديمى نصب شوند. ازآن ستون ها هشت ستون در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله نصب شده بود و علاوه بر آنچه به زمان عمر و عثمان منسوب بود از اين ها گذشته، در تغيير جاى بقيه ستون ها اختيار دارند.

در اين اثنا از سوى آستانه (استانبول) راشد افندى را براى تكميل باقيمانده بناها مأمور كردند. او در سال 1274 ه. همراه عده اى از مهندسين به مدينه منوره رسيد.

آنچه را پيشينيان او آغاز كرده بودند به پايان برد. سپس كار بنا را از جلو مسجد به جانب غربى آن منتقل كرد و در كمتر از يك سال آن را تمام كرد. در ماه ذوالحجه سال 1275 ه.

به سبب اعتراض اهل مدينه به نظر وى در تغيير مكان بعضى از ستون ها، كارِ ساخت متوقف شد.

امر اشراف و نظارت به اسعد افندى عريانى زاده محول شد. او در مكه مكرمه به حج آمده بود. چون كار بر عهده او قرار گرفت از مكه به مدينه آمد در اوايل جمادى سال 1276 ه. و ساختمان سقف بلند قبله اى را در مدت كمى به پايان رسانيد. ناظر جديد به منازعاتى كه اسلاف او را از عمل بازمى داشت پايان داد. او كارهاى مهم را به عهده متخصصين نهاد و بعضى از مردم مدينه را در كار شركت داد و براى كندن و نهادن ستون ها، مجلس مشاوره اى

ص: 157

ترتيب داد تا جمعى از خبرگان هنگام كندن سنگ ها و ستون ها و نصب سنگ ها و ستون هاى جديد نظارت داشته باشند. و همان گونه كه اسلاف هنگام توسعه مسجد شريف نبوى در عهد ابوبكر و عمر و عثمان و عمر بن عبدالعزيز براى تعيين جاى هر ستون شور كرده و نظرداده بودند، در حضور شيخ الحرم مجلس مشاوره تشكيل شد. ستون هارا درجاى نخستين آن هانهادند بدون هيچ تغييرى و با گذاشتن علاماتى، جاى مسجد شريف نبوى را در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله معين كردند و آن علامات از اين قرار است:

1- از جهت قبله: نرده هاى ساخته از مس در پايان روضه شريفه، آنجا كه خزائن آلمينيومى قرار دارد و قرآن ها را در آن مى نهند.

2- از جهت شمالى: ابتداى صحن اول كه پهلوى مسجد مسقّف است و در آنجا ستونى است مشرف بر جهت شمالى و بر آن نوشته شده

«حدّ مسجدالنبى صلّى اللَّه عليه و سلّم»

اين همان جهتى است كه بر بالاى آن، اين حديث شريف نوشته شده:

صلاةٌ في مسجدي هذا أفضلُ مِن ألفِ صلاةٍ فيما سواه الّا المسجدالحرام.

ص: 158

يك نماز در اين مسجدِ من، برتر از هزار نماز است در ديگر جاى ها، مگر مسجدالحرام.

3- از جهت شرقى: ديوار حجره شريفه در سمت چپ كسى كه رو به قبله ايستاده، در حالى كه او در روضه ايستاده باشد. ديوارى كه در روضه است ديوار حجره نيست بلكه ديوار مقصوره است كه در عهد سلطان قايتباى بر گِرد مرقد شريف كشيده شده و به داخل آن ديوارى است كه عمر بن عبدالعزيز ساخته و ديوار حجره نبويه ملاصق با آن است.

از اين رو بعضى از مورّخان گويند جزو بزرگى از روضه داخل در مقصوره شده است.

4- از جهت غربى: ستون پنجم پيش از ديوار غربى، بر بالاى آن داخل طاق به آب طلا نوشته شده است:

«حدّ مسجد النّبي صلّى اللَّه عليه وسلّم»

و در كنار آن به سوى غرب دو ستون هست مربوط به توسعه عمر، سپس ستون توسعه عثمان، سپس ستونى است و طاقى تا ديوار مسجد كه محل توسعه وليد است.

سپس به تكميل عمارت مسجد آغازكردند. اساس كار ستون هايى بود و بر بالاى آن ها گنبدهايى. بعضى از ستون ها يكپارچه هستند و بعضى مركب از دو قطعه. بر

ص: 159

آن ها طاق هاى نيمدايره اى زده اند كه گنبدهايى با حجم هاى مختلف برآن هااستواراست. ولى در همه رواق هايكسانند. رواق هارا پنجره هايى است آراسته به زيورها از داخل. زيورها تصوير درختان و گل هاست.

ديوار قبله اى، از مرمر چينىِ آراسته به نقش هاست.

ستوها از سنگ سرخ است كه به طبقه اى از مرمر منقش به رنگ هايى طلايى پوشيده شده.

درهاى چهارگانه مسجد همچنان بر جاى حفظ شدند ولى درى به نام باب المجيدى در ناحيه شمالى باز شد و مئذنه مجيديه به جاى مئذنه خشبيه قرارگرفت.

اما جزء شمالى، دو تالار بر آن افزودند كه بر هر يك، چهار حجره راه باز مى كند. ميان دو تالار نردبانى است كه با آن، در طبقه اول به وضوخانه مى روند و زير مسجد هم دو وضوخانه است. تالار غربى بدون سقف است در آنجا مخازن روغن و قنديل ها و حصيرهاست. تالار ديگرى است كه مكتب تعليم اطفال است، مركب از دو طبقه.

رواق هاى شرقىِ صحن مخصوص زنان است. بر گرد آن نرده اى چوبى كشيده اند. قاعده ستون ها از مس زرد است. آنجا كه به مجيديه معروف است بر ديگر جاى ها امتياز دارد؛ زيرا سطح داخلى گنبدها مزيّن به

ص: 160

زيورهاست. محراب هاى سه گانه و منبر تذهيب شده، ستون هاى سنگى، كه طوقى از مس دارند و بر ديوار قبله اى آيات قرآنى و اسماء رسول اكرم صلى الله عليه و آله را نوشته اند و نيز آيات و احاديث و قصايدى به خط ثلث زيبا و با آب طلا نقش كرده اند. اين خطها به قلم خطاط مشهورِ ترك، عبداللَّه زهدى است. برزنجى گويد نوشتن كتيبه ها سه سال مدت گرفت.

بنابر روش معمول، كه هر بناى مهمى به پايان مى آيد در مكان هاى بارز آن عبارات تاريخى مى نويسند، از سلطان عبدالمجيد نيز خواستند كه عبارتى كه نشان مؤكّد بر اتمام عمارت باشد ياشعر يا تاريخ، معين كند تا در جايى مشخص نقش شود. پس از مشاوره با دار الفتوى، نقش عبارت:

«قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و سلّم»

را در موضعى كه براى نقش طغراء مجيدى معين شده بود، اختيار كرد و در پى آن، نقش اين حديث شريف را:

«صلاةٌ في مسجدي هذا أفضل مِنْ ألفِ صلاةٍ فيما سواه الّا المَسجد الحرام».

پايان عمارت و ترميم در ماه ذوالحجّه سال 1277 ه.

بود. هزينه آن صدوچهل هزار كيسه از طلا شد. در هر كيسه 5 سكه مجيدى بود كه هر سكه با صد و سى قرش رايج در

ص: 161

آن زمان برابرى مى كرد. شمار كارگران، از بنّا و نجّار و رنگ كار و آهنگر و ريخته گر بيش از سيصدوپنجاه تن بود، غير از مهندسان و هنرمندان و مشرفان و ناظران. مقدارى را كه سلطان عبدالمجيد بر مسجد نبوى افزوده، 1293 متر مربع است. (1) 17 مسجد شريف نبوى پس از توسعه سلطان عبدالمجيد داراى پنج مئذنه شد:

1- مناره شمال غربى: نامبردار به «التشكيليه و الخشبيه» و معروف به «المجيديه» منسوب به سلطان عبدالمجيد كه در توسعه و عمارت خود آن را تجديد كرد و به سبك مناره هاى آستانه (استانبول) با سه شُرفه بنا نمود. در اولين تعميرات، سعودى ها آن را خراب كردند و مناره اى ديگر كه زيباتر و با سبكى جديدتر بود برآوردند.

2- مناره شمال شرقى: موسوم به مناره «السنجاريه» و معروف به «السليمانيه». اين مناره را سلطان سليمان قانونى به جاى مناره سنجاريه قرار داد. آن را «العزيزيه» هم مى گويند؛ زيرا عبدالعزيز خان بن محمود آن را تعمير كرد.

عبدالعزيز اين مناره را به سبك مناره مجيديه ساخت و

ص: 162

براى آن سه شُرفه قرار داد.

اين مناره هم در تعمير و عمارت سعودى خراب گرديد و به جاى آن مناره اى به شكلى بديع ساخته شد.

3- مناره جنوب شرقى: موسوم به «الرئيسيه» كه هنوز هم به اين نام شناخته مى شود و آن مناره مجاور قبة الخضراء است و در ركن جنوب شرقى مسجد واقع شده است؛ جانبى كه سابقاً آن را «جهة الملائكه» مى خواندند.

در زمان ما مردم آنجا را «مهبط الوحى» مى نامند. سلطان اشرف قايتباى سه بار آن را عمارت كرد؛ در سال هاى 886، 888 و 892 ه. و پى آن را تا آنجا كه به آب مى رسد حفر كرد و سنگ هاى سياه در آن به كار برد و به بلندى آن 120 ذراع (60 متر) افزود. اين مناره به همان حال سابق خود بر پا است. سعوديان آن را هر چند گاه تعمير مى كنند كه در همان منظرِ بديع و زيباى خود باقى بماند.

4- مناره جنوب غربى: به مناره «باب السلام» مشهور است آن را الناصر محمد بن قلاوون به سال 706 بنا كرد، مطرى از آن ياد كرده است. اين مناره هنوز هم بر پاى است و مورد حفظ و حراست دولت سعودى.

5- مناره غربى: آن را مناره «باب الرحمه» گويند.

اشرف قايتباى در سال 888 ه. بنا كرد. اين مناره در

ص: 163

ص 171

نقشه توسعه مجيدى در مسجد النبى صلى الله عليه و آله كه در سال 1331 ه. ق. تهيّه شده است.

خارج ديوار مسجد شريف نبوى است، چسبيده به مدرسه

ص: 164

محموديه كه در آنجا بود. اين مدرسه در عمارت اول سعودى ها خراب شد.

ص: 165

اين بر طبق عبارتى است كه بر مئذنه رئيسيه نوشته شده. و تاريخ 1307 ه. را دارد.

بر سنگ هاى پايين، نقش گل هاى سرخ است و گل هاى آبى و ساقه هاى گل ها به رنگ سبز بر صفحه اى سفيد.

مسجد شريف به همان صورتى كه ابراهيم رفعت در سال 1319 ه. وصف كرده تا آنگاه كه «روتر» در سال 1343 ه. به زيارت مدينه منوره آمده و مسجد نبوى را وصف كرده است، باقى است. از منابع موجود بر نمى آيد كه بعد از توسعه سلطان عبدالحميد ثانى در سال 1307 ه.

در آنجا كارى صورت گرفته باشد. جز آنكه محراب نبوى و سليمانى درسال 1336 ه. به دست فخرى پاشا آخرين حاكم ترك بر مدينه، در فاصله سالهاى 1335 تا 1337 ه.

تجديد گرديد.

ص: 166

صفحه سفيد

يكى از تصاوير محذوف در اينجا بيايد؟؟؟

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

منوره آمدند و ديدند كه در برخى از ستونهاى جانب شمالى مسجد شريف نبوى شكافهاى كوچك پديدار شده. اينان براى نجات مسجد شريف نبوى، در مطبوعات فرياد و فغان بر آوردند. ملك عبدالعزيز دستور داد كه براى رئيس الوزراى مصر تلگراف كنند كه اين سرو صداها رابخواباند؛ زيرا دولت سعودى خود عهده دار اين مهم خواهد شد.

پس در جرايد محلى به مسلمانان اطمينان دادند كه در خبر مصريان مبالغه شده و آثار شكاف محدود بوده و به زودى مرمت و تعمير خواهد شد. اين خبر سبب خوشحالى مسلمانان در سراسر جهان گرديد.

براى اجراى اين مهم، شيخ محمد بن لادن برگزيده شد. او با جماعتى از مهندسان به ديدار محل كار و تفحص در آن رفتند و شرح ماجرا را به ملك عبدالعزيز در رياض گزارش دادند. و در سال 1370 دست به كار شدند. مقرر شد كه بناى جنوبى را به حال خود نگهدارند و سه جناح متصل به آن را خراب كنند و مئذنه هاى عقبى را بر دارند و به جاى آن دو مئذنه در دو ركن شمالى برآورند و مسجد را از سمت شمال توسعه دهند.

ملك عبدالعزيز پس از شنيدن اين گزارش ها، امير

ص: 171

عبداللَّه الفيصل را مأمور آغاز كار نمود. در تاريخ يازدهم ماه رمضان سال 1370 به شيخ محمدبن لادن توصيه شد كه در ضمنِ توسعه، براى نگهدارى مسجد شريف نبوى كوشش بسيار كند.

شيخ محمد بن لادن در ماه رمضان سال 1370 ه. به مدينه آمد و در اجتماعى كه امارت مدينه، در ماه شوال همان سال، در داخل حرم شريف به رياست امير مدينه منوره، عبداللَّه السديرى تشكيل داد شركت نمود، درآن مجلس تصميم گرفته شد كه براى توسعه چه جاى هايى را بايد خراب كرد يا بكلى از ميان برداشت.

ص: 172

ص 180

صحن اوّل مسجدالنبى صلى الله عليه و آله از عمارت مجيدى و آغازين توسعه سعودى

ص: 173

اين كار به وسيله ملك سعود، كه در آن وقت ولى عهد بود، انجام پذيرفت.

در چهاردهم شعبان سال 1372 ه. حفر پى ها در جانب غربى، در منطقه باب الرحمه آغاز شد. در اين روزها ملك عبدالعزيز درگذشت و ملك سعود جاى او را گرفت. وى به مدينه آمد. كار با نظم و ترتيب پيش مى رفت و مسجد پس از توسعه در پنجم ربيع الأول سال 1375 ه. افتتاح شد.

دراين توسعه اوليه به سطح مسجد 6024 متر مربع افزوده شد و مساحت اجمالى آن به 327/ 16 متر مربع رسيد.

زمين صحن به مرمر سرد كننده، كه حرارت خورشيد را نگه نمى دارد و همواره كسانى كه پاى بر آن مى نهند خنكى مطبوعى را احساس مى كنند، مفروش شد. در اين صحن هشت ستون رخامى سفيد است كه كارِ ايتاليا است و سرِ ستون ها و تاج آن ها برنز زرد است و منقوش. بالاى آن ها ستون هايى آراسته گذاشته شده ودر داخل آن ها لامپ هايى براى روشن نگهداشتن صحن.

در دو طرف شرقى و غربىِ صحن، سه رواق در هر طرف وجود دارد. پشت اين صحن كه از مشرق به مغرب امتداد دارد، جناحى است با سه رواق كه نور افكنهاى بزرگى جهت روشنايى بالاى اين رواق ها تعبيه شده است.

ص: 174

در جانب شرقى اين جناح درِ بزرگى نصب شد داراى سه فُرجه. آن را به نام آغازگر توسعه باب الملك عبدالعزيز ناميدند. همچنين در جهت غربى درى همانند درِ پيشين باز شد موسوم به «باب الملك سعود»، كه توسعه به دست او پايان گرفته بود.

در جهت شمالى اين جناح، صحن ديگرى پديد آمد از هر حيث همانند صحن نخستين. جناح شمالى مسجد نبوى را پنج رواق بود و نيز سه در، از غرب به شرق؛ باب عمربن خطاب، باب عبدالمجيد و باب عثمان.

در دو ركن شمال شرقى و شمال غربى دو مِئْذنه بر آورد ارتفاع هر يك هفتاد متر. عمارت سعودى ديوار غربى را كاملًا از باب السلام تا باب عمر در برگرفته و به همان شكل و هيئت جانب شمالى و شرقى ساخته و مزين گرديد تا مسجد در زيباترين و پرشكوهترين صورت هاى خود جلوه كند.

ص: 175

سلطان عبدالمجيد (عمارة المجيديه) كه مقرر شده بود باقى بماند، به وجود آيد. از عمارت سلطان عبدالمجيد فضايى به مساحت 6247 متر مربع زايل شود و مساحت ديگرى بر آن اضافه گردد. بنابراين مجموع توسعه نخست سعودى 12271 متر مربع شد و اين بيشترين توسعه اى بود كه مسجد شريف نبوى تا آن وقت يافته بود. اما آنچه از عمارت سلطان عبدالمجيد باقى ماند به 4056 متر مربع رسيد كه شامل جزء مسقّف قبله اى بود. اين جزء مشتمل بود بر حجره مطهره و گنبد سبز او ومصلاى حضرت رسول صلى الله عليه و آله وروضه مطهره ومنبر شريف وستون هاى باستانى و مئذنه رئيسى و مئذنه باب السلام و مصلاى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آنگاه كه به سوى بيت المقدس نماز مى گزارد. از آنچه گذشت براى ما وضع مسجد شريف نبوى پس از توسعه عمارت سعودى بدين نحو معلوم مى شود:

1- قسمت جنوبى از باب الرحمه و باب النساء جزو عمارت سلطان عبدالمجيد است، در سال 1265- 1277 ه.

2- قسمت شمالى از باب الرحمه و باب النساء جزو عمارت ملك عبد العزيز آل سعود است، در سال 1370- 1375 ه.

3- بناهاى حجره مطهر وپايه هاى گنبد سبز

ص: 176

(القبةالخضراء) و ستون هاى آن، از عمارت قايتباى است، در سال 887 ه.

4- پنجره هاى اطراف حجره شريف نبوى، از بناهاى الظاهر بيبرس است به سال 668 ه. و ملك زين الدين كتبغا در سال 694 ه.

5- گنبد سبز (القبةالخضراء) و اول كسى كه آن را رنگ سبز زد، سلطان عبدالحميد است در سال 1233 ه.

6- محراب نبوى ساخته قايتباى است در سال 888- 890 ه.

7- محراب سليمانى، كه در جانب راست منبر است، ساخته اشرف اينال است، در سال 860 ه.

8- محراب عثمانى در ديوار قبله اى مسجد، از بناهاى قايتباى است به سال 888- 890 ه.

ص: 177

ص 184

نقشه اى از توسعه اوّل مسجدالنبى به وسيله سعودى

ص: 178

بنابراين بهتر است آن را بدين گونه توضيح دهيم:

1- مساحت مسجد شريف نبوى، پيش از توسعه اول سعودى 10303 متر مربع.

2- مساحت بخش هايى كه در جهات سه گانه خراب شد 6247 مترمربع.

3- باقيمانده مساحت در جانب قبله اى ازبناى مجيديه 4056 متر مربع.

4- مساحت زيادت در توسعه اوليه سعودى 6024 متر مربع.

5- مساحت اجزايى كه در توسعه اوليه سعودى بار ديگر تعمير شد 6247 متر مربع.

6- مساحت توسعه سعودى براى توسعه تقريبى 12271 متر مربع.

7- مساحت تقريبى مسجد بعد ازتوسعه اوليه سعودى 16327 مترمربع.

ص: 179

منقش به انواع نقش هاى بديع.

ص 186

ستون هاى مسجد النبى در توسعه سعودى كه بالاى آنها طوق هايى از مس زرد است.

پايه هاى ستون ها در مرمر پوشيده شده كه بيشتر

ص: 180

سفيدند. ستون ها هم، رنگِ سفيد درخشان دارند. بر بناى مسجد رنگ سفيد از هر رنگ ديگر بيشتر است، اندكى هم سرخ يا سياه.

اما بر آن قسمت از بناى مجيديه كه تا كنون باقى مانده، رنگ سرخ و سياه غلبه داشت ولى رنگ سفيد كرمى بر آن زدند تا با ساخته هاى سعودى در مرحله اول و دوم هماهنگى پيدا كند، همچنين سر ستون هايى را كه از سنگ ساخته شده بود، به نقش هاى زيبا بياراستند. بيشتر پايه هاى ستون ها پوشيده در طوق هاى مسى است.

در ضمنِ توجه دولت به مسجد شريف نبوى، فرمان داده شدكه ستون ها را تا نصف آن ها با بتون مسلّح بپوشانند تا بيشتر استحكام يابند و عمرشان طولانى تر شود. و بر بالاى آن ها طوق هايى از مس زرد بستند كه بر شكوه و زيبايى آن ها افزود.

ص: 181

ص 188

باب السلام در بناى عثمانى و سعودى

2- باب الصديق، در غرب مسجد شريف نبوى و معروف است به روزن ابوبكر. كسانى كه مسجد را تعمير و ترميم مى كردند، درى محاذى روزن ابوبكر مى ساختند تا

ص: 182

بر مكان آن دلالت كند. در عمارت اول سعودى دروازه بزرگى كه سه قسمت داشت، ميان باب السلام و باب الرحمه ساختند و آن را «باب الصديق» ناميدند.

3- باب الرحمه، در غرب مسجد و به «باب عاتكه» هم معروف است.

4- باب جبرئيل، در شرق مسجد و شمال شرقى حجره شريف.

ص 189

باب جبرئيل

5- باب النساء، در شرق مسجد است، بعد از باب

ص: 183

جبرئيل از شمال و آن محاذى درى است كه عمر بن خطاب گشود، آنگاه كه مسجد شريف نبوى را توسعه مى داد.

ص 189

باب النساء

6- باب عبدالعزيز، در شرق مسجد است بعد از باب النساء و آن عبارت از سه در وسيع است كه از شرق به خيابان ملك عبدالعزيز باز مى شود.

7- باب عثمان بن عَفّان، در ركن شمال شرقى مسجد شريف نبوى.

ص: 184

8- باب المجيدى، در وسط ديوار شمال شرقى مسجد و آن عبارت است از يك در كه پس از عمارت سلطان عبدالمجيد به اين اسم ناميده مى شد.

9- باب عمربن خطاب، در ركن شمال غربى مسجد شريف نبوى واقع شده و آن عبارت از يك در است.

10- باب سعودى، در غرب مسجد است، بعد از باب الرحمه از جانب شمالى وآن عبارت از سه در وسيع است و مواجه با باب عبدالعزيز.

11- ملك فهد بن عبدالعزيز، دستور داد كه در جهت جنوب شرقى رو به روى باب السلام درى باز كنند. اين دَر در سال 1410 ه. باز شد و سبب تسهيل در امر ورود و خروج زائران گرديد.

12- در توسعه ملك فهدبن عبدالعزيز راهروى جلو ديوار قبله به طول 5/ 82 متر و عرض 95/ 4 متر احداث شد و در آن سه در گذاشتند، عرض هر در 5/ 2 متر بود: درى محاذى باب السلام در غرب و درى محاذى باب جبرئيل در شرق و درى در وسط كه به تالار مخصوص نماز بر جنازه ها باز مى شود. طول اين تالار 25/ 11 متر است و عرض آن 95/ 4 متر. نيز درى در ديوار قبله به عرض دو متر باز شد. اين در در طرف راست امام است. امام از آن در،

ص: 185

براى نماز بر جنازه ها به تالار مى رود.

اولين نماز برجنازه ها در اين مكان، دراول ماه رمضان 1415 خوانده شد.

ص 190

درهاى مسجدالنبى بعد از توسعه اوّل سعودى

ص: 186

چهار مناره بود. مناره شمال غربى موسوم به «التشكيليه» و مناره شمال شرقى موسوم به «السنجاريه» و مناره باب الرحمه را خراب كردند. و به جاى آن ها دو مناره ساختند؛ يكى در جهت شمال شرقى و ديگرى در جهت شمال غربى. خصوصيات مناره هايى كه در عهد سعودى ساخته شده از اين قرار است:

عمق هر مناره 17 متر و ارتفاع آن 70 متر و مناره ها را چهار طبقه است.

ص: 187

از پنجاه عضو كه كارهاى ادارى و حسابدارى و مهندسى را بر عهده داشتند:

قسمت فنى 14 مهندس و 400 تكنيسين و 1600 كارگر داشت.

براى امر توسعه و ترميم، كارگاهى تشكيل شد در آبار على (در فاصله هشت كيلو مترى مدينه) كه در آنجا سنگ هاى لازم را مى بريدند. شمار كارگران اين كارگاه به 400 نفر مى رسيد.

آمارى از ترميمات و تعميرات اوليه سعودى

ص: 188

شماره تعدادشرح توضيحات

28 صحن هاى مسجد دو فضاى باز در مسجد

449 پنجره ها

910 درها

211 مئذنه ها در شمال مسجد

7012 متر ارتفاع هر مئذنه

1713 متر عمق پى هر مئذنه

514 متر عمق پى هاى ديوارها و ستونها

12815 متر طول ديوار شرقى

12816 متر طول ديوار غربى

9017 متر طول ديوار شمالى

ص: 189

نخستين را باز يابند.

2- محافظت گنبدها و تزيينات داخل و تعمير و پوشش دادن آن ها از خارج، هر وقت كه اين امر ضرورت يابد.

3- رنگ آميزى به رنگ سرخ، سپس سفيد در سال 1413 ه. تا با رنگ عمارت سعودى هماهنگ شود.

4- واگذار كردن نظافت آن به يك شركت سعودى كه در اين كار تخصص دارد؛ مانند ديگر مساجد.

5- افزودن بر قنديل ها و چلچراغ هاى فلزىِ آب طلا داده در حجم هاى مختلف.

6- فرش كردن آن با فرش هاى فاخر و گرانبها.

7- ساختن خزانه هاى قرآن از آلمينيومِ زرد، به اندازه هاى گوناگون.

8- زياد كردن آب زمزم براى حجاج و زوار مسجد مصطفى صلى الله عليه و آله.

9- مجهز ساختن آن به آلات تصوير براى پخش مراسم مذهبى در همه اعياد و ماه رمضان المبارك و پخش نماز مغرب در هر روز.

10- تأسيس يك ايستگاه راديو به زبان عربى وانگليسى در ماه رمضان.

11- نصب بادبزن هاى سقفى و ديوارى براى راحت

ص: 190

نمازگزاران.

12- گسترش دادن شبكه سرد سازى، هر قدركه بنا توسعه داده شود.

13- ارتباط باشبكه هشدارآتش سوزى، اگر- خداى نكرده- حريق رخ دهد.

14- ايجاد مركز پليس در تمام روز و شب براى حفاظت از امنيت مسجد شريف نبوى. (1) 19

- ايجاد وزارت شؤون اسلامى و اوقاف و تبليغ و ارشاد.

ص: 191

ص 197

بناى مجيدى از شمال

ص: 192

بار ديگر 5550 متر مربع ديگر افزوده شد و در آنجا نيز سايبانهايى بر پاى شد. بدين گونه نمازگزاران بسيارى را در بر گرفت.

ص 198

سايه بانهاى موقتى در غرب مسجد النبى در توسعه ملك فيصل

ص: 193

ولى ساختمان مسجد را در برنگرفت.

اين توسعه بازار پارچه فروشان را، كه در 18 رجب سال 1397 آتش در آن افتاد و در جنوب غربى مسجد شريف نبوى بود، شامل شد.

آن منطقه به كلى از مردم خالى شد و صاحبان خانه و مستغلات ملك خود را تعويض كردند و زمين پس از هموار شدن به زمين مسجد شريف نبوى ضميمه شد.

توسعه تا خيابان العينيه و مواضع وضو رو به روى مسجد از جانب غربى گسترده شد.

همه خانه ها و خيابان هايى كه در اين جهت بود، از جنوب تا شمال تا شارع الساحه و از ديوار غربى حرم تا المناخه جزء مسجد شد.

از اين قسمت بخشى به محل توقف خودروها اختصاص يافت و بخش ديگر را سرپوشيدند و با چراغ هاى پرنور همچنين بادبزنها و بلندگوهاى مجهّز ساختند؛ بدين گونه مسجد شريف نبوى صلى الله عليه و آله براى زائران مسجد الرسول، از هر حيث آماده شد.

ص: 194

تصوير ص 98

سايه بانهاى موقت ديگر از سمت ديگر

ص: 195

ص: 196

ص: 197

ص: 198

ص 204

مسجد النبى پيش از آخرين توسعه، كه در شرق و غرب آن سايه بانهاى موقّت ديده مى شود.

كميسيون در سطح وزارت، به رياست خود و نيابت امير عبدالمجيد بن عبدالعزيز امير منطقه مدينه منوره، تشكيل داد و كار هر روز و بدون درنگ آغاز شد و علاوه بر مسجد شريف نبوى، ديگر مساجد مدينه منوره نيز از نظر دور نگه داشته نشد؛ از جمله مسجد قُبا، و مسجد جمعه و مسجد قبلتين و مسجد ميقات و غير آن از مساجد تاريخى بجز مساجد سبعه مشمول توسعه و آبادانى شدند.

ص: 199

در تمام مدتى كه كار تعمير وترميم پيش مى رفت، نه در شب نمازتعطيل شد و نه در روز. امروز مسجد شريف نبوى به زيباترين و شكوهمندترين صورت خود در تمام طول تاريخ جلوه مى كند.

ص 205

ازدحام در مسجد النبى پيش از آخرين توسعه

شروع و چگونگى توسعه جديد

ص: 200

رياست امير عبدالمجيدبن عبدالعزيز، امير منطقه مدينه منوره تشكيل، و اجراى اين برنامه هم بر عهده مؤسسه بن لادن واگذار شد. رييس اين مؤسسه شيخ بكر محمد بن لادن بود. او در روز شنبه 17 محرم سال 1406 ه. برنامه راتنفيذكرد. از اين قرار:

توسعه و ترميم ملك فهد عبارت است از احداث بناى جديدى در كنار مسجد كه از شمال و غرب و شرق متصل و محيط به آن بود به مساحت 82000 متر مربع كه براى 137000 نمازگزار جاى داشت و مساحت مسجد پيش از توسعه- چنانكه گفتيم- 16327 متر مربع بود؛ بدين گونه مساحت اجمالى مسجد بعد از توسعه 98500 متر مربع شد كه براى 167000 نمازگزار جاى داشت.

استفاده از پشت بام توسعه براى نماز، بعد از فرش كردن آن با مرمر كه مقدار 67000 متر مربع شد و گنجايش 90000 نمازگزار را دارد. بنابراين گنجايش مسجد شريف نبوى بعد از توسعه به 257000 نفر رسيد. و مساحت تقريبى آن به 165500 متر مربع رسيد.

اما فضاهايى كه محيط بر مسجد شريف نبوى بود مساحتشان 235000 متر مربع است. زمينش به مرمر و گرانيت در اشكال هندسى زيبا به شيوه اسلامى و رنگ هاى

ص: 201

مختلف زيبا پوشيده شده است و بخش بزرگى از آن را سايبان هايى است كه به طور خودكار باز و بسته مى شوند تا بر نمازگزاران هنگام نماز سايه افكنند.

ص 207

نقشه همه توسعه هاى مسجد شريف نبوى

مساحت اين سايبان ها 135000 متر مربع است وگنجايش 250000 نفر را دارند و اما اگر تمام ظرفيت را حساب كنيم مى تواند 450000 نفر را در برگيرد و اين شمار تا 700000 هزار هم مى رسد و در اوقات ماه مبارك رمضان و حج و عمره و هنگام اوج جمعيّت تا يك ميليون نفر هم مى توانند به نماز بايستند.

مكان هايى براى وضو گرفتن و دستشويى پيوسته به

ص: 202

محل توقف خودروها در زير زمين است. اين عرصه ها اختصاص به پيادگان دارد و خودروها نمى توانند به آنها داخل شوند. اطراف آن راديوارها و دربندها از هر سو احاطه كرده و به وسيله 120 نور افكن كه بر پايه هاى رخامى قرار دارند روشن مى شود.

آن قسمت از زمين هم كه بين مسجد قديم و توسعه اوّل سعودى قرار دارد با 12 سايبان بزرگ به همان ارتفاع سقف ديگر سايبان ها هر يك به مساحت 306 متر مربع كه به طور خودكار باز و بسته مى شوند، پوشيده شده و اين به خاطر آن است كه نمازگزاران را از تابش خورشيد و باران حفظ كند.

بدين سان مسجد شريف نبوى به صورت پر شكوهترين و عظيم ترين بناهاى روى زمين گرديد و در اين توسعه اخير پنج برابر بر سطح آن افزوده شد. اين امر ايجاب مى كرد كه خانه ها و اراضى همجوار را از صاحبانشان بخرند و خراب كنند. مساحت اين خانه ها حدود 100000 متر مربع بود.

در مجموع هزينه اى كه دولت براى اين توسعه پرداخت سى ميليارد ريال سعودى بود.

عرض عرصه هايى كه محيط به مسجد شريف نبوى است بين 100 و 150 متر است و اين از جهت شمالى و

ص: 203

غربى و جنوبى است ولى در جانب شرقى خيابانى را كه ميان مسجد و ساختمان ها و بقيع قرار دارد به حال خود باقى نهادند؛ زيرا ممكن نبود چيزى از بقيع كاسته شود، بلكه از سمت شمال و مشرق و جنوب بخشهاى بزرگى به بقيع افزوده شد.

همچنين براى انتقال نمازگزاران به پشت بام مسجد پله هاى برقى متحرك كار گذاشته اند.

در توسعه دوم شش مناره جديد ساخته شد كه ارتفاع هر يك 104 متر است؛ يعنى 32 متر بيش از ارتفاع مناره ها در توسعه اول سعودى. بنابراين مسجد پس از توسعه دوم داراى ده مناره گرديد. مناره هاى جديد به گونه اى ساخته شده اند كه با مناره هاى پيشين هماهنگى داشته باشند.

ص 209

مناره هاى جديد و پيشين مسجدالنبى

طول تونل خدمات، 7 كيلو متر و عرض آن از درون 10/ 6 متر است و ارتفاع آن 10/ 4 متر است. سراسر آن از

ص: 204

بتون مسلح است. حاوى دو لوله براى نقل آب سرد.

قطر هر لوله 90 سانتى متر. امكان نصب دو لوله ديگر هم در درون تونل هست كه در صورت نياز مبرم از آن ها استفاده كنند. در اين تونل 31 غرفه تهويه است همراه با خنك كننده هاى لازم.

ديگر از تأسيسات، ايستگاه مركزى خنك كردن آب است و پايگاه هاى برق و توقفگاه هاى خودروها كه هر يك با استفاده از تمام امكانات فناورى ساخته شده اند تا زائران مسجد شريف نبوى از هر حيث در آسايش باشند.

در توسعه مرحله دوم سعودى براى مسجد شريف نبوى هفت مدخل اصلى تعبيه گرديده. سه مدخل در ناحيه شمالى توسعه و دو مدخل در دو ناحيه شرقى و غربى.

هر مدخل را پنج در در كنار يكديگر است، هر يك به عرض سه متر ولى در دو طرف آن ها درى است به عرض شش متر، بدين طريق شمار درهاى هر يك از مدخل هاى اصلى به هفت مى رسد. مدخل ملك فهدبن عبدالعزيز در وسط ناحيه شمالى بخش توسعه يافته است، بر سر اين مدخل هفت گنبد بتونى است و در هر طرف آن مناره اى است به بلندى 104 متر، به طور كلى حرم شريف نبوى را

ص: 205

83 در است كه عرض مجموع آن ها تقريباً 340 متر است و بلندى هر در 6 متر است.

توسعه مسجد شريف نبوى در وهله دوم در عصر حاضر نسبت به گذشته از اين امتيازات برخوردار است:

1- استفاده از يك زيرزمين به عمق 5/ 4 متر و به وسعت 79000 متر مربع براى وسايل تهويه و تلطيف محيط. اين زيرزمين 8 در دارد.

2- ساختن پله هاى برقى براى كمك به نمازگزاران در رسيدن به پشت بام كه براى نماز مهيا شده، همان گونه كه در حرم شريف مكى براى نماز در مواقع حج وجود دارد.

3- احداث سقف متحرك براى پوشش 27 موضع كه طول ضلع هر يك از آن ها 18 متر است. اين سقف ها به نيروى برق باز و بسته مى شود.

4- افزوده شدن مئذنه ها، از چهار مئذنه در توسعه وهله اول، به ده مئذنه در حال حاضر. بلندى هر مئذنه از روى زمين تا هلال بالاى آن 104 متر است.

5- تهويه نيكو و مناسب؛ به گونه اى كه هواى خنك از دريچه هايى كه بر ستونها استوار شده به درون مى آيد.

6- ساختن تونل خدمات از زيرزمين در توسعه جديد به طول 7 كيلو متر و عرض 10/ 6 متر و ارتفاع 10/ 4 متر

ص: 206

جهت رساندن آب خنك و برق اضطرارى به قدرت 125000 كيلو وات به مسجد شريف نبوى.

7- توقفگاه خودروها كه گنجايش 4444 خودرو دارد.

اين توقفگاه در زيرزمين است و از همه خدمات لازمه برخوردار.

8- اين امر باعث شد كه اطراف حرم آباد شود و دامنه آبادى ها تا درون مدينه هم كشيده شود.

9- بازارها و مراكز بزرگ بازرگانى و مجتمع هاى مسكونى ساخته شده.

10- مركز مدينه را به اطراف مسجد شريف نبوى تغيير داد.

11- در اطراف مسجد شريف نبوى ساختمان هاى مرتفع احداث شد.

12- به طور كلى نقشه مدينه تغيير كرد و شهر از چهار طرف گسترش يافت.

13- ميدان هاى بزرگى در اطراف مسجد احداث شد.

14- از حيث معمارى در شهر تحوّلى پديد آمد.

15- در روزهاى خاص تعداد بيشترى براى نمازگزاردن در حرم نبوى گرد آمدند و وسعت مسجد جوابگوى آن جمعيت گرديد.

ص: 207

ص: 208

13 محل تهويه 000000 جايگاه ظرفيت بيش از مركزى 25000 تن

14 سقف هاى متحرك 27000000

15 شيرهاى آب آشاميدنى 560000000

16 تونل خدمات 1000000 به طول 7 كيلومتر و عرض 10/ 6 متر